Người Tày, Nùng là 2 tộc người ở Việt Nam có sự gần gũi về nguồn gốc, nhiều điểm tương đồng về văn hóa. Trong kho tàng văn hóa đa dạng và phong phú ấy, tín ngưỡng Then được coi là một di sản đặc sắc tiêu biểu được trao truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.

Then thể hiện đời sống vật chất, tinh thần vô cùng phong phú của con người. Vì thế, từ lâu, nó trở thành biểu tượng cho đời sống văn hoá của người Tày, Nùng ở nước ta. Tuy nhiên, để hiểu về Then thì dân gian có mấy người, bởi đây là một kho tàng văn hóa vô cùng đồ sộ đã hình thành và phát triển qua hàng nghìn năm.

Biên soạn một cuốn sách giới thiệu, nghiên cứu về Then và sinh hoạt văn hóa Then đã khó, viết từ điển về văn hóa Then lại càng khó hơn gấp bội, đòi hỏi người thực hiện phải vừa am hiểu văn hóa Then, vừa có tri thức luận về khoa học xã hội.

Tác giả Hoàng Việt Bình, chủ biên cuốn sách, cho biết, qua khảo sát và qua tài liệu nghiên cứu về Then, nhóm tác giả đã có cơ hội tiếp cận được 150 công trình viết về Then của người Tày, Nùng, trong đó, có 78 công trình viết chung về Then của cả hai dân tộc Tày và Nùng, 68 công trình về Then của người Tày, chỉ có 4 công trình viết riêng về Then Nùng.

Các thể loại được đề cập bao gồm những công trình sưu tầm và dịch văn bản, lời Then; những nghiên cứu về tính văn học, nghệ thuật của Then và những nghiên cứu về văn bản Hán Nôm của Then. “Mặc dù có nhiều nghiên cứu về Then đã được công bố như vậy, nhưng chúng tôi chưa tìm được bất kỳ một công trình nào thuộc loại từ điển.

Thực tế, mặc dù Then tồn tại rất phổ biến trong đời sống của người Tày, Nùng từ xa xưa đến hiện nay, nhưng đa phần người dân chưa hiểu được hết những điển tích, biểu tượng được đề cập trong Then” - tác giả Hoàng Việt Bình lý giải.

Cuốn sách là công trình dày dặn về số lượng trang sách, nặng về chất lượng khoa học, với gần 1.000 mục từ. Đó là kết quả của quá trình làm việc gần 2 năm của hai tác giả. Nội dung công trình đi sâu giải thích điển tích về các nhân vật, tên địa danh, sự vật, hiện tượng, biểu tượng, nghi lễ... xuất hiện trong Then, các từ ngữ liên quan đến Then.

Tư liệu của cuốn sách được tổng hợp từ hai nguồn chính: Các công trình của những người đi trước đã công bố, bao gồm cả sách, bài tạp chí, bài luận tốt nghiệp, tư liệu chép tay và tài liệu điền dã tại các địa bàn có đông người Tày, Nùng sinh sống.

Ngay từ nhỏ, Hoàng Việt Bình đã rất yêu thích các làn điệu Then, đến khi đi học ở Đại học Văn hóa Hà Nội, rồi về công tác ở Trung tâm Văn hóa Nghệ thuật tỉnh Lạng Sơn, anh vẫn luôn giữ trong mình ngọn lửa đam mê Then. Hơn chục năm qua, Việt Bình đã có những đóng góp thiết thực vào công cuộc trao truyền văn hóa Then xứ Lạng, hệ thống các câu lạc bộ Then do anh truyền dạy đã thu hút hàng trăm học viên ở trong và ngoài tỉnh.

Những tác phẩm Then do anh sưu tầm đã đạt được giải cao tại các cuộc liên hoan Then, chương trình văn nghệ quần chúng trong tỉnh, khu vực và toàn quốc. Còn tác giả Lý Viết Trường từ khi theo học Khoa Lịch sử, Trường đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội (năm 2012), anh đã lựa chọn hướng nghiên cứu về văn hóa của dân tộc mình.

Từ đó đến nay, anh luôn kiên định theo con đường đã chọn, trong thời gian qua, anh đã công bố nhiều công trình sách và bài viết trên các tạp chí chuyên ngành, kỷ yếu hội thảo khoa học.

Theo đánh giá của nhà nghiên cứu văn hóa Vi Hồng Nhân, Chủ tịch Hội Bảo tồn Dân ca Lạng Sơn thì văn hóa Then đồ sộ như đại ngàn, rộng lớn như đại dương, trải dài hàng nghìn năm gắn với lịch sử hình thành và phát triển của hai tộc người Tày, Nùng.

Trong lần xuất bản đầu tiên này, các tác giả chủ yếu nghiên cứu ở hai tỉnh Lạng Sơn và Cao Bằng, chưa có điều kiện mở rộng sưu tầm ra các vùng khác, nhiều từ mới chưa được khám phá. Nhưng với tất cả sự nỗ lực, cố gắng của các tác giả, công trình này thật sự là rất quý, rất đáng trân trọng.

Có thể nói, việc hai tác giả Hoàng Việt Bình và Lý Viết Trường hợp tác để cùng nghiên cứu và cho ra mắt cuốn sách nói về từ điển văn hóa Then bằng chính nguồn kinh phí của cá nhân là điều mà không phải ai cũng làm được.

Chỉ có lòng say mê, tâm huyết và trách nhiệm lớn lao mới có thể giúp họ làm những việc ý nghĩa ấy, điều đặc biệt họ chỉ mới ở lứa tuổi trên dưới 30. Con đường nghiên cứu phía trước của họ còn rất dài, rất gian nan, thử thách và chúng ta đều tin rằng, rồi đây văn hóa Then sẽ tiếp tục được khám phá sâu hơn, khai thác rộng hơn nữa.

Ngô Khiêm