Đến nay, Việt Nam đã trở thành một trong những nước sản xuất thủy sản lớn nhất thế giới với tốc độ tăng trưởng cao. Theo số liệu của Hiệp hội Chế biến và xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP), năm 2019, cả nước sản xuất hơn 8,15 triệu tấn thủy sản, trong đó, thủy sản khai thác chiếm 46% và thủy sản nuôi trồng là 54%. Việt Nam cũng là nước xuất khẩu thủy sản lớn thứ ba trên thế giới, chỉ sau Trung Quốc và Na Uy. Giá trị xuất khẩu tăng từ 1,8 tỷ USD năm 2000 lên 8,6 tỷ USD năm 2019, trong đó, nuôi trồng thủy sản đóng góp 5,3 tỷ USD và thủy sản khai thác đóng góp 3,3 tỷ USD.

Ngành công nghiệp tỉ đô liên tục sụt giảm

Với giá trị xuất khẩu đạt gần 9 tỷ USD/năm, thủy sản là ngành kinh tế quốc dân mũi nhọn của Việt Nam, đóng góp 9-10% tổng kim ngạch xuất khẩu, đứng thứ 5 về giá trị xuất khẩu và tạo ra 4-5% GDP. Ngành này cung cấp khoảng 4,7 triệu việc làm trực tiếp và gián tiếp trong toàn bộ chuỗi sản xuất của cả nước. Trong đó, lĩnh vực chế biến và xuất khẩu thủy sản hiện tạo ra khoảng 300.000 việc làm trực tiếp.

Các thị trường xuất khẩu chính của Việt Nam là Liên minh châu Âu (EU), Hoa Kỳ, Nhật Bản và Trung Quốc. Trong đó, EU là thị trường định hướng, mở đường cho thủy sản Việt Nam vào thị trường thế giới. Xuất khẩu thủy sản của Việt Nam sang EU đã tăng mạnh trong 20 năm qua, từ 90 triệu USD năm 1999 lên gần 1,5 tỉ USD năm 2017.

Tuy nhiên, ngành thủy sản Việt Nam đang gặp một số thách thức, trong đó có các vấn đề liên quan đến khai thác thủy sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU) và an toàn thực phẩm. Năm 2017, EC đã cảnh báo “thẻ vàng” IUU đối với Việt Nam do chưa tuân thủ đầy đủ các quy định về chống khai thác IUU. Trong hai năm (từ 2017-2019), xuất khẩu thủy sản sang EU đã giảm đáng kể, cho thấy tác động tức thời của cảnh báo “thẻ vàng” đối với ngành thủy sản Việt Nam. Tuy nhiên, đó chỉ là một phần của tác động tiêu cực có thể thấy qua số liệu xuất khẩu. Sẽ còn có nhiều hệ lụy khác từ cảnh báo “thẻ vàng” IUU và ảnh hưởng sẽ nghiêm trọng hơn nếu Việt Nam bị cảnh báo “thẻ đỏ”.

Theo Báo cáo “Đánh giá tác động kinh tế từ phân tích thương mại của việc không tuân thủ quy định chống khai thác IUU: Trường hợp Việt Nam” do VASEP phối hợp với Ngân hàng Thế giới (WB) thực hiện, sau 2 năm chịu tác động từ “thẻ vàng” IUU, kim ngạch xuất khẩu thủy sản sang thị trường EU giảm rõ rệt, giảm 12%, tương đương 183,5 triệu USD. Theo đó, tổng kim ngạch xuất khẩu hải sản giảm trên 10% sau 2 năm, tương đương giảm 43 triệu USD. Xuất khẩu các sản phẩm nuôi trồng sang EU cũng giảm 13% từ năm 2017 đến năm 2019. Xu hướng giảm này tiếp tục kéo dài hơn nữa vào năm 2020, đặc biệt trong bối cảnh dịch Covid-19 đã ảnh hưởng đến hoạt động khai thác cũng như chứng nhận khai thác đối với nguyên liệu hải sản xuất khẩu sang EU.

Tổn thất không chỉ về kinh tế mà cả danh tiếng

Trong trường hợp Việt Nam không gỡ được “thẻ vàng” và bị EC áp dụng “thẻ đỏ”, tất cả các sản phẩm hải sản khai thác đều bị cấm vào thị trường EU. Các sản phẩm nuôi trồng thủy sản cũng sẽ bị ảnh hưởng gián tiếp. Theo ước tính, toàn ngành thủy sản Việt Nam sẽ tổn thất khoảng 480 triệu USD nếu mất thị trường EU. Trong số này, tổn thất từ thủy sản khai thác, bao gồm cá ngừ, cá kiếm, nhuyễn thể, mực, bạch tuộc và các loài sinh vật biển khác, sẽ chiếm khoảng 387 triệu USD mỗi năm.

Ngoài tổn thất kinh tế, Việt Nam cũng sẽ bị các tác động bao gồm rủi ro đối với danh tiếng, kiểm soát hải quan nghiêm ngặt của các cơ quan quản lý nhập khẩu và đặc biệt, không tận dụng được thuế quan ưu đãi của Hiệp định Thương mại tự do Việt Nam - Liên minh châu Âu (EVFTA). Ước tính, ngành thủy sản nuôi trồng có thể mất khoảng 93 triệu USD do các tác động gián tiếp. Về trung hạn, nếu lệnh cấm kéo dài trong 2-3 năm có thể gây gián đoạn xuất khẩu thủy sản Việt Nam và hệ lụy là làm giảm ít nhất 30% thu nhập từ thủy sản khai thác.

Lệnh cấm sẽ có nguy cơ ảnh hưởng đến uy tín của các sản phẩm thủy sản Việt Nam nói chung. Các thị trường khác như Mỹ hoặc Nhật Bản có thể làm theo Quy định IUU của EU, có thể sẽ hạn chế hoặc ngừng hoàn toàn nhập khẩu thủy sản từ Việt Nam. Đồng thời, giá thủy sản xuất khẩu sang các thị trường khác cũng sẽ giảm do các nhà nhập khẩu cố tình hạ giá hoặc do thủy sản Việt Nam sẽ phải cạnh tranh gay gắt với sản phẩm của các nước khác. Điều này có thể gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến toàn ngành thủy sản, làm giảm uy tín của không chỉ sản phẩm thủy sản khai thác, mà còn cả sản phẩm thủy sản nuôi trồng của Việt Nam trên thị trường thế giới. Khi đó, nền kinh tế thủy sản suy giảm sẽ ảnh hưởng đến đời sống của ít nhất 4,7 triệu lao động Việt Nam và tác động mạnh đến các ngành khác do thay đổi cơ cấu lao động của ngành thủy sản.

Bên cạnh đó, Việt Nam đặt mục tiêu xuất khẩu thủy sản đạt 16-18 tỉ USD vào năm 2030. Để đạt được mục tiêu đó, cả nước phải có tốc độ tăng trưởng xuất khẩu thủy sản bình quân hàng năm là 7-9% trong 10 năm tới. Với kịch bản “thẻ vàng” không được gỡ bỏ, tốc độ tăng trưởng 9%/năm chắc chắn không thể đạt được. Bị cảnh báo “thẻ đỏ”, rất khó để duy trì sự tăng trưởng tích cực trong xuất khẩu thủy sản của Việt Nam trong những năm tới.

Xuân Hương