Đánh giá ý nghĩa lịch sử và bài học thực tiễn của sự kiện này, Chủ tịch Hồ Chí Minh viết: “Chẳng những giai cấp lao động và nhân dân Việt Nam ta có thể tự hào, mà giai cấp lao động và những dân tộc bị áp bức nơi khác cũng có thể tự hào rằng lần này là lần đầu tiên trong lịch sử cách mạng của các dân tộc thuộc địa và nửa thuộc địa, một Đảng mới 15 tuổi đã lãnh đạo cách mạng thành công, đã nắm chính quyền toàn quốc”. Tuy nhiên, cho đến nay vẫn có một số người cố tình xuyên tạc, bóp méo sự thật lịch sử nhằm phủ nhận thành quả ý nghĩa to lớn của Cách mạng Tháng Tám và vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam. Họ cho rằng: “Cách mạng Tháng Tám là một sự ăn may”. Đây là một quan điểm sai lầm, luận điệu thiển cận, sai trái mà chúng ta cần phải làm sáng tỏ bằng chính thực tiễn lịch sử sinh động của Cách mạng Tháng Tám năm 1945.

Theo một số chính trị gia và học giả phương Tây, từ sau cuộc đảo chính của Nhật (ngày 9-3-1945), Việt Nam là thuộc địa của Nhật, mà phát xít Nhật đã bị quân Đồng minh đánh bại và phải tuyên bố đầu hàng. Như vậy, ở Việt Nam đã xuất hiện “khoảng trống quyền lực”, tận dụng cơ hội này, những người Cộng sản Việt Nam đã phát động nhân dân nổi dậy giành chính quyền. Bởi vậy, Cách mạng Tháng Tám đã nổ ra và giành thắng lợi một cách nhanh chóng. Chính vì cách nhìn nhận thiển cận, luận điệu sai trái như vậy mà cho đến nay, các thế lực thù địch, những kẻ cơ hội chính trị vẫn cho rằng: Thắng lợi của cuộc Tổng khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám năm 1945 là “một sự ăn may”. Nhưng thực ra, Cách mạng Tháng Tám năm 1945 ở Việt Nam không hoàn toàn giống như những gì mà một số chính trị gia và học giả phương Tây bóp méo sự thật.

Từ thực tế lịch sử cho thấy: Cách mạng Tháng Tám nổ ra và thắng lợi, ngoài yếu tố khách quan thuận lợi, còn có những điều kiện chủ quan rất quan trọng, đóng vai trò quyết định. Đó là, sự chuẩn bị trực tiếp, lâu dài, chu đáo về lực lượng cách mạng để nắm lấy khi thời cơ đến và nghệ thuật chỉ đạo khởi nghĩa giành chính quyền dưới sự lãnh đạo đúng đắn, sáng tạo của Đảng Cộng sản Việt Nam. Thực tế, qua 15 năm lãnh đạo cách mạng, Đảng ta đã xây dựng và ngày càng hoàn thiện về đường lối cách mạng đúng đắn, từng bước vận động, giáo dục và tổ chức tập hợp quần chúng, qua ba cao trào cách mạng lớn (1930-1931, 1936-1939, 1939-1945) như là những cuộc tổng diễn tập, chuẩn bị lực lượng có ý nghĩa quyết định.

Điều này thể hiện rõ tại các văn kiện của Hội nghị Trung ương 6 và Trung ương 7, đặc biệt là Hội nghị lần thứ 8 của Trung ương Ðảng đã nêu rõ: Trong lúc này, nếu không giải quyết được vấn đề dân tộc giải phóng, không đòi được độc lập, tự do cho toàn thể dân tộc, thì chẳng những toàn thể quốc gia dân tộc còn chịu mãi kiếp ngựa trâu, mà quyền lợi của bộ phận, giai cấp đến vạn năm cũng không đòi lại được. Và, chúng ta phải tích cực chuẩn bị lực lượng, để nay mai đây khi cuộc chiến tranh châu Á - Thái Bình Dương và cuộc chiến tranh chống Nhật của nhân dân Trung Quốc thắng lợi, thì với lực lượng hiện có chúng ta có thể tiến hành khởi nghĩa từng phần ở từng địa phương, giành thắng lợi, tiến lên tổng khởi nghĩa giành chính quyền trong cả nước. Thực hiện điều này, theo đề nghị của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc, Đảng ta đã quyết định thành lập Việt Nam độc lập đồng minh, vào tháng 5-1941 (sau này là Mặt trận Việt Minh), bao gồm các tổ chức quần chúng như: “Hội cứu quốc”, “Nông dân cứu quốc”, “Phụ nữ cứu quốc”, “Thanh niên cứu quốc”,... Việc ra đời của Mặt trận Việt Minh đã đáp ứng được nguyện vọng và lợi ích chính đáng của các tầng lớp nhân dân, vì lợi ích chung tối cao là độc lập dân tộc, đáp ứng yêu cầu xây dựng lực lượng chính trị, quân sự trong việc chuẩn bị và thực hiện tổng khởi nghĩa.

Ngày 9-3-1945, ngay khi Nhật đảo chính Pháp, Ban Thường vụ Trung ương Ðảng ta đã họp và ra Chỉ thị: “Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”, Chỉ thị nêu một loạt công việc cần kíp phải làm để tiến tới một cuộc tổng khởi nghĩa, dù quân Đồng minh có đổ bộ hay không đổ bộ vào Ðông Dương. Ngày 13-8-1945, Hội nghị toàn quốc của Đảng họp tại Tân Trào. Hội nghị nhận định điều kiện khởi nghĩa đã chín muồi. Đảng ta chủ trương lãnh đạo toàn dân tiến hành Tổng khởi nghĩa giành chính quyền, trước khi quân Đồng minh kéo vào Đông Dương. Ngay sau khi nhận được tin phát xít Nhật đầu hàng đồng minh, đêm 13-8, từ Tân Trào Ủy ban khởi nghĩa toàn quốc đã phát Quân lệnh số 1, trong đó nêu rõ: Giờ Tổng khởi nghĩa đã đến! Cơ hội có một không hai cho toàn dân vùng dậy giành lấy quyền độc lập của nước nhà!... Rạng sáng 14-8-1945, Tổng bộ Việt Minh ra hiệu triệu: Trước cơ hội có một không hai, toàn thể dân tộc ta phải đem hết lực lượng, dùng hết can đảm, bao quanh đạo Quân giải phóng Việt Nam, đánh đuổi giặc Nhật, đòi lấy tự do, hạnh phúc cho nhân dân!

Ngày 16-8-1945, tại Tân Trào, Đại hội Quốc dân đã họp, nhất trí cao với chủ trương Tổng khởi nghĩa của Đảng và 10 chính sách của Việt Minh; quyết định thành lập Ủy ban Giải phóng dân tộc Việt Nam tức Chính phủ lâm thời do Hồ Chí Minh làm Chủ tịch. Ngay sau Đại hội, ngày 18-8-1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã gửi Thư kêu gọi Tổng khởi nghĩa, trong đó nêu rõ: “Giờ quyết định cho vận mệnh dân tộc ta đã đến. Toàn quốc đồng bào hãy đứng dậy đem sức ta mà tự giải phóng cho ta... Chúng ta không thể chậm trễ. Tiến lên! Tiến lên! Dưới lá cờ Việt Minh, đồng bào hãy dũng cảm tiến lên”.

Thực hiện lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh, dưới sự lãnh đạo của Đảng, cả dân tộc ta đã nhất tề vùng dậy giành chính quyền. Cùng ngày, Xứ ủy Bắc kỳ cùng với Thành ủy thành phố Hà Nội quyết định Tổng khởi nghĩa và giành thắng lợi vào ngày 19-8-1945. Thắng lợi của cuộc Tổng khởi nghĩa ở Hà Nội đã cổ vũ, thúc đẩy mạnh mẽ các địa phương trong cả nước nổi dậy giành chính quyền. Ngày 23-8, dưới sự lãnh đạo của Xứ ủy Trung kỳ và Tỉnh ủy Thừa Thiên Huế, nhân dân đã nổi dậy chiếm các công sở và triều đình Huế, buộc vua Bảo Đại phải thoái vị.

Ngày 25-8-1945, dưới sự lãnh đạo của Xứ ủy Nam bộ, hàng triệu người của thành phố Sài Gòn xuống đường tỏa ra chiếm các vị trí quan trọng, thành lập chính quyền cách mạng. Cuộc khởi nghĩa thắng lợi ở Sài Gòn tạo khí thế cho các tỉnh Nam bộ vùng lên giành chính quyền.

Thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám là kết quả tổng hợp của nhiều nhân tố, trong đó nhờ có sự lãnh đạo sáng suốt, tài tình của Đảng ta và Chủ tịch Hồ Chí Minh trong nghệ thuật chỉ đạo, lãnh đạo cách mạng với đường lối hết sức đúng đắn. Đó còn là sự chuẩn bị chu đáo về xây dựng lực lượng cách mạng, phát huy sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc cùng với dự đoán thiên tài, chính xác về thời cơ và nắm lấy thời cơ để phát động nhân dân đứng lên giành chính quyền...

Tất cả những luận chứng khoa học trên đây cùng với ý nghĩa lịch sử,và bài học thực tiễn thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945 đã khẳng định: Thắng lợi của cuộc Tổng khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám không phải là một sự ăn may như những luận điệu sai trái của một số chính trị gia, các thế lực thù địch, những kẻ cơ hội chính trị đã xuyên tạc, bóp méo sự thật.n

Đại tá. PGS. TS Trần Nam Chuân