Theo nhà nghiên cứu văn hóa Khmer Trà Vinh, ông Lý Săng Sết: Thala theo tiếng Khmer có nghĩa là ngôi nhà nghỉ mát cho khách qua đường được người dân chung tay xây dựng, cùng nhau bảo vệ và sửa chữa... Thala thể hiện nét văn hóa cộng đồng của người Khmer trong từng phum, sóc. Tên của các Thala thường được ghép với những đặc điểm của nó, như: Thala chơn phnum (Thala gần chân núi), Thala păng xây (Thala lợp bằng thiếc), Thala Giồng Cát (Thala sóc Giồng Cát), Thala Bưng Cốc (Thala của ấp Bưng Cốc), nhiều Tha la được đặt theo tên của người xây dựng (Thala Tà Tiếp – ông Tiếp, Tà Khan – ông Khan...)... Tuy nhiên, dù bất cứ tên gọi nào, Thala cũng đều có điểm chung là được xây dựng công phu theo hình thức nhà sàn, hình vuông, (hoặc hình chữ nhật), chân cao với khung liền chịu lực để “né” thú dữ, vừa đảm bảo thoáng mát...

 “Ngoài chức năng của một cơ sở tín ngưỡng, Thala là nhà chung của cả phum, sóc, do bà con chung tay xây dựng và cùng nhau sử dụng. Khi Thala xuống cấp, đại diện người trong phum, sóc sẽ đứng ra góp tiền chỉnh trang, sửa chữa. Thala không có vách ngăn 4 mặt để đón gió. Ngoài ra, không còn vật dụng gì nữa, nhường chỗ cho khoảng không thoáng mát, có thể chứa được hàng chục người bên trong. Thala luôn mở rộng cửa đón khách lỡ đường phương xa, người đi đồng áng mệt nhọc có thể dừng chân, bước vào Thala trốn cái nắng, hoặc cơn mưa lớn bất ngờ đổ ập” – Ông Săng Sết nói.  

Khi xây dựng Thala, bà con trong phum, sóc thường đặt một chiếc lu sạch sẽ phía trước, lúc nào cũng đầy ắp nước trong vắt, ngọt ngào. Vắt chéo bên trên chiếc lu là chiếc ca nước. Rồi khi thì chiếc rổ tre đựng các loại nông phẩm vừa thu hoạch như khoai lang, khoai mì luộc chín, khi thì bó mía, quày dừa nước... Khách bộ hành thấy khát thì cứ uống, đói thì cứ ăn, mà không cần phải bận tâm chủ nhân của những món đó là ai.

Đặc biệt, phần đỉnh nóc thể hiện kiến trúc Khmer rất rõ rệt. Thường đây là nơi ngự trị của vị thần 4 mặt. Cuối 4 đường nối mái là hình ảnh góc mái vút cong hình ngọn lửa hay chiếc đuôi rồng thon dần rồi đột ngột uốn ngược lên ở cuối mái. Tại một số nơi, người ta bố trí chiếc đầu rồng tại góc giao của mái nhà. Trước đây, những ngôi Thala được xây dựng theo hình thức nhà sàn bằng cây lá để tránh thú dữ. Ngày nay, để tiện lợi hơn, hầu hết trong hàng trăm ngôi Thala đều được xây dựng bằng bê tông. Dù có thay đổi như thế nào thì những ngôi Thala vẫn được người Khmer vùng Tây Nam bộ vun đắp thành nơi dừng chân, là bóng mát hạnh phúc của tình thương và lòng nhân ái...

Ông Lâm Sanh, ở ấp Bưng Cốc, xã Phú Mỹ, Mỹ Tú, tỉnh Sóc Trăng tâm tình: “Sóc này có 4 Thala, trong đó có 1 cái do ông bà tôi xây dựng. Lúc trước, đường thấp nên Thala được xây cao ráo, thoáng mát. Theo thời gian, đường cao, Thala lại thấp hơn, dần xuống cấp. Hồi xưa, xe cộ, nhà cửa ít lắm, Thala trở thành nơi nghỉ chân lý tưởng cho chúng tôi. Nhờ Thala, người ta mới cảm giác được mưa nắng bên ngoài khắc nghiệt thế nào! Bây giờ, mọi người di chuyển bằng xe máy, khoảng cách đường xa dường như không còn tồn tại. Ai cũng vội trở về nhà, nên Thala vắng dấu chân người. Không ít Thala bị bỏ hoang, hoặc hư hại nhiều đến mức khách vãng lai ngại bước vào. Có Thala trở thành nơi sinh hoạt, mua bán của những hộ dân gần đó”.

Lễ hội Thala được cộng đồng phum, sóc tổ chức hằng năm tại ngôi Thala của phum sóc mình, vào tháng 4 dương lịch. Do vậy, lễ hội Thala mang dáng dấp như lễ Hạ điền của cư dân nông nghiệp người Việt. Đây là dịp để người dân trong phum, sóc gặp gỡ, thăm hỏi sức khỏe, trao đổi kinh nghiệm sản xuất cũng như cầu cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng xanh tốt, vạn vật sinh sôi nảy nở, phum, sóc no đủ lâu bền; cũng là dịp vui chơi, giải trí trước khi người nông dân Khmer bước vào mùa vụ gieo trồng mới.

Phương Nghi