Dưới chân ngọn cờ Lũng Cú, hàng trăm năm nay, dân tộc Lô Lô luôn được coi là những người có công đầu khai phá vùng đất Đồng Văn. Chính vì thế ngày nay, các dân tộc khác ở Đồng Văn như Mông, Dao, Tày, Hoa... vẫn thường tổ chức cúng ma Lô Lô để tỏ lòng biết ơn người đi trước. Với người Lô Lô thì từ khi khai thiên lập địa đã có trống đồng, vì vậy, trống đồng là biểu tượng của vũ trụ, của con người. Trống chỉ được dùng vào việc tế trời đất trong ngày Tết, cúng ma cho người chết và nhảy múa trong ngày lễ cúng tổ tiên vào tháng 7 âm lịch. Âm hưởng trầm vang của trống có ảnh hưởng rất lớn đến phong tục tập quán và dân ca, dân vũ. Trong ngày Tết vui, người Lô Lô mới đem những chiếc trống cổ cùng những vũ điệu nguyên sơ ra để trình diễn như một phức điệu đẹp của núi rừng, của tấm lòng tôn kính tổ tiên và cùng cầu mong cho mọi gia đình hạnh phúc, mạnh khỏe. 

Người già ở Séo Lủng - cái bản nhỏ còn hơn một hạt bụi trên quả địa cầu của người Mông nằm nơi chóp nón của vùng biên cương cực Bắc, nhẩn nha đọc hai câu dân ca khi nhận xét về người hàng xóm đã đến “khai thiên lập địa” vùng đất này: “Mưa nhẹ trên đường phố/ Chó sủa Lô Lô về” với hàm ý ám chỉ đường ăn nết ở nhẹ nhàng, khéo léo và hay mỉm cười của những người Lô Lô trong vùng. Từ chiều 30 Tết, các gia đình Lô Lô đã niêm phong tất cả đồ đạc và dán giấy quét màu vàng hay màu bạc để các vật này được nghỉ Tết. Từ cái cuốc, cái xẻng, con dao, cái rựa, cái cày, cái bừa, cây cối quanh nhà, chuồng trại... đều được niêm phong, nhất định không ai được động vào trong 3 ngày Tết. 

Người Lô Lô có quan niệm vào thời khắc chuyển giao năm cũ sang năm mới, nếu có thể mang về nhà mình một chút phẩm vật cầu may thì năm đó gia đình sẽ hanh thông, thuận lợi, mùa màng tươi tốt, cuộc sống no đủ. Chính vì lẽ đó mà khi gần tới khắc sang canh, một ai đó trong gia đình sẽ ra ngoài và mang về một đồ vật nhỏ gắn với đời sống nông nghiệp của đồng bào như củ tỏi, bắp ngô, thanh củi, bó rơm... 

Giữa đêm đen 30, nhà nhà lên nương tìm kiếm phẩm vật. Họ đi qua nhau như thể không nhìn thấy, không chào hỏi hay bày tỏ thái độ gì. Thậm chí, chủ nương rẫy phát hiện có người hái hoa màu nhà mình nếu không quá nhiều thì cũng sẽ vờ như không biết. Người Lô Lô Chải có quy ước là sẽ lấy 12 vật phẩm tượng trưng cho 12 tháng, nếu bị người khác nhìn thấy đang hái vật phẩm thì năm mới sẽ tránh không làm việc lớn vào tháng đó. Họ cũng kiêng nhổ cây bị đứt gẫy nên nếu gặp phải cây có bộ rễ quá chắc thì họ sẽ bỏ đi tìm cây khác. Còn người Lô Lô đen và Lô Lô hoa thì quan niệm số 3 là số may mắn nên họ thường lấy mỗi thứ 3 cái. 

Cũng trên cao nguyên đá, dải đất Phố Là, Phố Bảng lại là quê hương của cộng đồng người Pu Péo với số dân ít ỏi chỉ hơn 600 người. Những căn nhà của người Pu Péo có nhiều điểm tương đồng với nhà trình tường của người Mông, người Hoa anh em. Nhưng đường nét kiến trúc và cách bài trí của người Pu Péo đã khiến ngôi nhà có nhiều công năng hơn. Họ tự hoàn thiện cho mình một lối kiến trúc chuyên biệt phân bố không gian sinh hoạt trong một tầng nhà duy nhất một cách rất khoa học. Các cột đá kê dưới chân cửa thường được khắc hình con gà trống và mặt trời là biểu tượng cho âm dương tương hợp là nguồn gốc của sự tăng trưởng và phồn thịnh của con người cùng vạn vật trong vũ trụ. Có lẽ cũng bởi quan niệm này nên vào lúc giao thừa, người Pu Péo còn có tục “đón giọng gà” hay “cướp giọng gà” để cầu mong may mắn cho năm mới. 

Dù định cư đã nhiều đời, song, bà con Pu Péo vẫn giữ thói quen sử dụng lịch nhà Chu, mỗi giáp có 12 năm, mỗi năm chia thành 12 tháng, mỗi tháng có 29 ngày hoặc 30 ngày, mỗi ngày có 12 giờ. Tuy cách tính khác nhau nhưng hoàn toàn khớp với cách tính lịch âm của chúng ta hiện nay. Khi chúng tôi đến Phố Là vừa lúc cụ Củng Diu Suyền tính toán đã đến ngày 23 tháng Chạp âm lịch, là ngày mời tổ tiên về ăn Tết. Vì thế, cụ rủ chúng tôi cùng lên rừng lấy cây “suy sáng phù” để treo trước cửa nhà. Đây là một loại cỏ thơm, có thể dùng để chữa chướng bụng. Treo như vậy với mục đích chống tà ma, ngoài tổ tiên của gia đình ra thì những linh hồn lạ hoặc ma quỷ không thể vào nhà. 

Cụ Suyền kể, sắp sang năm mới, nhà nào nhà nấy phải cắt cử người canh chừng đám gà trống của nhà mình. Tới giao thừa, thì đốt pháo hoặc khua gậy vào chuồng gà để lũ gà giật mình táo tác gáy. Chỉ chờ có thế, cả bản nhà nọ tiếp nhà kia nối giọng hát vang bài hát mừng năm mới để át tiếng gáy của gà. Vì quan niệm tiếng gà đánh thức ông mặt trời, để vạn vật âm dương giao hòa nên ai  át được tiếng gà thì sang năm mới sẽ hát hay, gặp nhiều may mắn, hạnh phúc. Sau đó, là lễ cúng mừng năm mới với lễ vật là “mí uột lìn” – bánh chưng trắng mừng năm mới đối với “mí uột lặng” - bánh chưng đen được ăn vào tối 29 Tết để kết thúc năm cũ. Sáng mùng 1, những chàng trai cô gái Pu Péo trong những bộ đồ đẹp nhất sẽ cùng nhau ra suối gánh “nước vàng, nước bạc”. Họ đốt hương cầu nguyện trước khi lấy nước, rồi rải một lớp giấy vàng, một lớp giấy bạc vào hai thùng để gánh về. Có lẽ quan niệm của họ là luôn trân quý những gì mà thiên nhiên ban tặng nên rừng và nguồn nước của người Pu Péo được giữ gìn, bảo vệ rất tốt. 

Câu chuyện kể vừa dứt cũng là lúc bữa cơm ngày cuối năm lên mâm. Những lát thảo quả muối thơm nồng, miếng thịt lợn gác bếp, đĩa đậu trắng và bát muối dầm ớt cay xè... dưới đôi tay khéo của vợ trưởng thôn Củng Phú Xuẩn đã được bày. “Mừng mùa lúa mới, mừng con cháu về đây sum họp, chào anh em, đồng chí hôm nay về đây mừng cho gia đình năm nay nhiều vận may. Mời nâng chén rượu này để cùng nhau gắn bó, đoàn kết...” - bài dân ca được Bí thư Cháng Mí Hồ hát trong bữa cơm khiến không gian thêm ấm áp, tình quân dân ngày càng bền chặt, cho biên cương no ấm, vững vàng...

Phạm Vân Anh