Hiệp ước Bầu trời Mở là một sáng kiến của Mỹ được đề xuất, đàm phán trong hàng chục năm, chính thức ký kết vào năm 1992 sau Chiến tranh Lạnh và có hiệu lực từ ngày 1-1-2002. Hiệp ước có 35 quốc gia thành viên, trong đó có 32 nước châu Âu, Mỹ và Canada, còn Kyrgyzstan mới ký Hiệp ước nhưng chưa phê chuẩn chính thức.

Hiệp ước này thiết lập chương trình giám sát trên không không có vũ trang toàn bộ lãnh thổ của các nước thành viên. Các điều ước quốc tế được thiết kế để nâng cao sự hiểu biết và tin cậy lẫn nhau bằng cách cho phép các thành viên thu thập thông tin về hoạt động quân sự, công khai khảo sát lẫn nhau để ngăn chặn sự hiểu lầm và hạn chế leo thang căng thẳng.

Hiệp ước Bầu trời Mở là một trong những nỗ lực quốc tế trên phạm vi rộng nhất toàn cầu nhằm thúc đẩy tính công khai và minh bạch của các hoạt động quân sự. Tuy nhiên, ngày 22-11 vừa qua, Mỹ chính thức rút khỏi Hiệp ước. Chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump cáo buộc Nga vi phạm thỏa thuận cũng như lạm dụng Hiệp ước để củng cố năng lực quân sự của bản thân.

Động thái của Mỹ dấy lên quan ngại sâu sắc từ các quốc gia thành viên và những tổ chức đa phương thế giới. Không đồng quan điểm với Mỹ, các đồng minh châu Âu tuyên bố vẫn tuân thủ Hiệp ước. Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) cũng nhiều lần hối thúc Mỹ duy trì Hiệp ước này nhưng bất thành.

Theo giới chuyên gia quân sự quốc tế, các đồng minh của Mỹ nỗ lực duy trì Hiệp ước do lo ngại Nga cũng rút khỏi Hiệp ước. Điều này sẽ làm suy yếu hệ thống an ninh đang được thiết lập ổn định trong khu vực châu Âu cũng như toàn cầu. Trong khi đó, Nga đánh giá, động thái của Mỹ là một hành động ảnh hưởng đến hệ thống kiểm soát vũ khí hiện đại. Nga sẽ xem xét thực trạng, đánh giá quan điểm và hướng đi của các quốc gia thành viên để xác định những bước đi tiếp theo.

Nhiều học giả quốc tế cho rằng, ông Trump đang tận dụng khoảng thời gian còn lại trên “chiếc ghế” Tổng thống để củng cố các chính sách đối ngoại trong nhiệm kỳ của mình - những điều mà ông Trump khẳng định là có lợi ích cho nước Mỹ. Những động thái “chạy nước rút” này sẽ đặt chính quyền kế nhiệm vào tình thế không thể xoay chuyển và buộc phải “tiếp bước”. Bởi lẽ, chính quyền mới muốn quay trở lại Hiệp ước này thì phải khởi động lại từ đầu toàn bộ quá trình đàm phán, phê chuẩn. Việc quay trở lại các Hiệp ước đã rút cũng chưa từng có tiền lệ trong lịch sử Mỹ.

Giới chuyên gia chính trị đánh giá, chính quyền Tổng thống Trump liên tục có hành động làm xói mòn hệ thống kiểm soát vũ khí của thế giới, nổi bật nhất là từ bỏ Hiệp ước các lực lượng hạt nhân tầm trung (INF), miễn cưỡng gia hạn Hiệp ước cắt giảm vũ khí tấn công chiến lược mới (New START)... Cùng với đó, Mỹ đã rút khỏi nhiều tổ chức đa phương quốc tế trong thời kỳ ông Trump cầm quyền và liên tục đe dọa tiếp tục rút khỏi nhiều tổ chức khác, thậm chí là cả Liên hợp quốc.

Những động thái này được cho là có “cội nguồn” sâu xa từ quan điểm đặt lợi ích nước Mỹ trên hết, nhưng được thực hiện một cách bất chấp và cực đoan. Đây là một sự chệch hướng so với nỗ lực hợp tác đa phương chung.

Trong một thế giới có vô số thách thức và khủng hoảng bùng nổ, cả thế giới đã và đang lựa chọn an ninh tập thể là “chìa khóa” đúng đắn nhất để duy trì hòa bình. Đồng thời, cách khả thi nhất để đảm bảo lợi ích sống còn của mỗi quốc gia là đảm bảo lợi ích chung.

Nhưng ngược lại, hành động đơn phương mới nhất của Mỹ được nhìn nhận sẽ càng làm suy yếu các thỏa thuận kiểm soát vũ khí toàn cầu hiện có. Hơn hết, việc Mỹ rút khỏi Hiệp ước Bầu trời Mở có thể sẽ gây thêm nhiều bất ổn cho cộng đồng toàn cầu, đặc biệt là các cơ chế đa phương lớn trong xây dựng lòng tin và ngăn chặn leo thang vũ lực.

Thanh Trúc