Biên phòng - Hơn hai tuần nay, đập dâng Ngàn Trươi - Cẩm Trang (thị trấn Vũ Quang, huyện Vũ Quang, tỉnh Hà Tĩnh) đột ngột chuyển màu đỏ đen, đậm đặc không khác gì màu…nước mắm. Hàng nghìn hộ dân sống quanh khu vực đập dâng và vùng hạ lưu kênh Ngàn Trươi thuộc các huyện Đức Thọ, Can Lộc đang hoang mang vì nguồn nước ô nhiễm nghiêm trọng.
Bài 1: Nước đập dâng Ngàn Trươi - Cẩm Trang chuyển màu…nước mắm
Bài 2: Đi tìm nguyên nhân ô nhiễm đập dâng Ngàn Trươi-Cẩm Trang
Bài 3: Chưa xác định được “thủ phạm” chính khiến đập dâng Ngàn Trươi-Cẩm Trang biến đổi màu
Ngày 9-8, theo kết quả phân tích bước đầu của tổ công tác UBND tỉnh Hà Tĩnh, nguyên nhân gây nên hiện tượng nước đập dâng hệ thống thủy lợi Ngàn Trươi - Cẩm Trang chuyển màu nâu đỏ là do hàm lượng sắt khá cao từ đập chính Ngàn Trươi và Khe Trươi chảy xuống. Tuy nhiên, “thủ phạm” chính gây nên hiện tượng này là đâu, tỉnh Hà Tĩnh vẫn chưa làm rõ.
Ban 4 và Tổ công tác bất nhất
Ông Hồ Huy Thành, Giám đốc Sở Tài Nguyên và Môi trường (TN-MT) Hà Tĩnh cho hay, kết quả phân tích bước đầu của tổ công tác tỉnh Hà Tĩnh xác định: “Nguyên nhân nước đập dâng Ngàn Trươi chuyển màu là do trong nước tồn tại hàm lượng sắt khá cao từ hồ Ngàn Trươi (đập chính) và Khe Trươi chảy xuống, lắng đọng trước đập dâng. Khi xả nước hồ Ngàn Trươi về cuộn lên lớp lắng đọng gây màu”.
Tại khu vực lòng hồ đập chính, cụ thể là xã Hương Quang có các điểm chứa quặng Pirit (FeS2 - có chứa hàm lượng sắt và lưu huỳnh cao), phân bố trong đá phiến sét, phiến sét than. Tại xã Hương Điền có quặng Pirit xâm tán trong các mạch thạch anh có chứa quặng vàng. Đáy lòng hồ chứa nhiều quặng Pirit, trong điều kiện yếm khí thì các vi sinh vật yếm khí sẽ chuyển hóa sắt tồn tại trong đất, xác thực vật thành dạng Fe (II) hòa tan trong nước. Nước từ đáy hồ chảy xuống đập dâng chứa nhiều Fe (II) khi tiếp xúc nhiều oxy trong nước, trong không khí chuyển hóa thành Fe (III) bền vững, hydroxit và một số muối Fe (III) hầu hết không tan, một phần kết tủa lên hai bờ của đập, kênh dẫn và lắng xuống lòng đập dâng có màu cam, đỏ, nâu xỉn, phần còn lại là các muối và phức tan trong nước.
Hàm lượng sắt tại khu vực Khe Trươi cao là do xung quanh công trình thủy lợi Ngàn Trươi - Cẩm Trang (phạm vi 5 xã) có đến 6 mỏ quặng sắt tự nhiên là: Xuân Mai, xã Xuân Trường, huyện Hương Sơn; Hòn Bàn, Hói Trươi, xã Sơn Thọ và các mỏ khác ở xã Hương Đại, Hương Minh, Hương Thọ, huyện Vũ Quang. “Mỏ Hòn Bàn nằm trên đường Hồ Chí Minh, khi có mưa, nước mang theo sắt chảy về Khe Trươi, chảy xuống đập dâng. Đặc biệt, Nhà máy chế biến quặng sắt Vũ Quang khi mưa cũng mang theo hàm lượng sắt ở khu vực nhà máy xuống Khe Trươi chảy xuống đập dâng”, báo cáo của tổ công tác kết luận.
Trái ngược với thông tin Tổ công tác tỉnh Hà Tĩnh đưa ra, ông Hoàng Xuân Thịnh, Giám đốc Ban quản lý (BQL) Dự án Đầu tư và Xây dựng thủy lợi 4 (Ban 4) phủ nhận việc kết luận nguyên nhân khiến nước đập dâng đổi màu là do đập chính Ngàn Trươi. Theo ông Thịnh, tuy thông số quan trắc nước tầng giữa và đáy đập chính vượt ngưỡng cột B1/QCVN 08-MT:2015/BTNMT một số thông số nhưng không phải tác nhân chính dẫn đến nước đập dâng biến đổi màu.
“Nếu do hồ thì đập dâng phải biến đổi màu từ đợt xả nước đầu tiên (tháng 12-2018) và phải biến đổi từ từ. Còn đây, đến giữa tháng 5-2019 mới biến đổi đột ngột. Nguồn Khe Trươi còn nhà máy quặng sắt tồn 8 vạn tấn nghiền thành cám không được che đậy, không có tường bao quanh, bây giờ bị thu hẹp dòng chảy nên khi gặp đợt mưa lớn đã đổ về lòng đập dâng lưu lượng lớn. Tôi cho rằng đây là tác nhân chính gây hiện tượng biến đổi màu”, ông Thịnh nói.
Ông Nguyễn Hải Thanh, Cục Trưởng cục Quản lý xây dựng công trình, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn (NN-PTNT) đề nghị tỉnh Hà Tĩnh phải mời một đơn vị trung lập, không phải của Bộ NN-PTNT, không phải của Ban 4 hay của Sở TN-MT để làm rõ nguyên nhân, có như vậy mới có thể mới đạt được một thông số thống nhất.
“Hồ Ngàn Trươi là tài nguyên nước cực kỳ to lớn, trọng điểm quốc gia nên việc đánh giá phải hết sức thận trọng. Tổ công tác của tỉnh cần đánh giá lại quy trình thực hiện nhiệm vụ, việc phân công tổ trưởng phụ trách phải là lãnh đạo tỉnh”, ông Thanh nhấn mạnh.
Không tiến hành điều tra địa chất khu vực lòng hồ ở tỷ lệ lớn!
Việc xác định hàm lượng sắt trong lòng hồ đập chính cao khiến dư luận đặt câu hỏi: Vì sao không điều tra địa chất trước khi đề xuất xây dựng dự án?
Thực tế điều tra của chúng tôi cho thấy, từ năm 2004 - 2008, Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam (Bộ TN-MT) và UBND tỉnh Hà Tĩnh đã tổ chức các cuộc điều tra, thăm dò địa chất khu vực lòng hồ để làm cơ sở đề xuất Thủ tướng Chính phủ phê duyệt dự án. Tại mục 2.1.4.5, Quyết định phê duyệt báo cáo đánh giá tác động môi trường dự án hệ thống thủy lợi Ngàn Trươi - Cẩm Trang của Bộ TN-MT khẳng định: “Khoáng sản trong vùng lòng hồ với khả năng giữa nước đến cao trình +52 theo công văn 1833 CV/ĐCKS-ĐC ngày 21/12/2004 của Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam chưa phát hiện được khoáng sản có giá trị cao”.
Trước đó, công văn 1833 ngoài việc thông báo khu vực lòng hồ Ngàn Trươi “chưa phát hiện được khoáng sản có giá trị cao”, còn có đề xuất cơ quan chức năng “cần thiết phải điều tra địa chất khoáng sản trên diện tích vùng ngập nước và vùng kế cận của hộ ở tỷ lệ 1:50.000 và lớn hơn”.
Tuy nhiên, ngày 19-8-2008, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Hà Tĩnh Trần Minh Kỳ đã phát đi văn bản 2192 đề nghị Bộ TN-MT không tiến hành điều tra địa chất khu vực lòng hồ ở tỷ lệ lớn hơn và có ý kiến để dự án sớm được phê duyệt và triển khai thực hiện.
Văn bản của UBND nêu: Trên khu vực lòng hồ Ngàn Trươi - Cẩm Trang phát hiện 1 điểm vàng sa khoáng Khe Tro, xã Hương Điền (huyện Vũ Quang. Điểm vàng sa khoáng này nằm trong khu vực lòng hồ và đã bị dân đãi đào từ trước năm 1995. Ngoài ra điểm vàng gốc cũng thuộc xã Hương Điền và khu vực phía Đông Bắc-Tây Nam khu vực gần lòng hồ phát hiện 3 vành phân tán vàng và 1 vành phân tán casiterit bạc thấp, không có triển vọng và không nằm trong vùng ngập lòng hồ.
“Theo tài liệu điều tra mới nhất của ngành địa chất, trong khu vực lòng hồ Ngàn Trươi - Cẩm Trang chỉ có điểm khoáng hóa vàng sa khoáng, UBND tỉnh đã có phương án cho khai thác tận thu trước khi triển khai xây dựng công trình; ngoài ra chưa tìm thấy các điểm khoáng hóa có giá trị khác”, công văn 2192 nhấn mạnh.
Như vậy, cả Bộ TN-MT và tỉnh Hà Tĩnh đều đã khẳng định vùng lòng hồ không có tài nguyên khoáng sản có giá trị hoặc đã có phương án tận thu trước khi thực hiện dự án, đủ điều kiện chặn dòng ngăn nước lên cốt 52m. Nếu bây giờ “truy” trách nhiệm cho lòng hồ nhiễm sắt, là tác nhân gây nên hiện tượng chuyển màu nước của đập dâng Ngàn Trươi thì cơ quan chức năng cũng cần phải đánh giá lại trách nhiệm của đơn vị thực hiện điều tra địa chất khu vực lòng hồ Ngàn Trươi là Bộ TN-MT và tỉnh Hà Tĩnh.
Các nhà khoa học đều nhận định hàm lượng sắt từ nhánh Khe Trươi là “thủ phạm” chính gây nên hiện tượng đập dâng đổi màu. GS, TS Hà Văn Khối cho rằng, Tổ công tác của tỉnh Hà Tĩnh chưa làm rõ được đập dâng đột nhiên đổi màu do cái gì? Nguồn nào tạo ra Fe (III) nhiều như vậy?.
“Hiện tượng nước đỏ màu được xác định do Fe (III) gây ra, mà ở Khe Trươi có mỏ quặng sắt (Nhà máy sắt Vũ Quang) đã được nghiền ra phơi tập trung thì chính cái nguồn sắt này trong suốt mùa khô ẩm đã phân hủy thành Fe (III), khi trời mưa vừa đã mang Fe (III) đã được phân hủy đột xuất xuống lòng đập dâng, gây đổi màu. Còn nếu Fe (II) từ đập chính xuống đập dâng phân hủy thành Fe (III) thì còn hơi lâu”, GS, TS Khối phân tích.
Các nhà khoa học nhận định, nếu thời gian tới nguồn nước này không được xử lý sẽ gây ra ô nhiễm, vì thế tỉnh cần kiểm tra, xác định lớp bùn, hàm lượng sắt còn tồn dư trong 2 năm nay dưới đáy đập dâng. Cần thiết phải nạo vét, đồng thời có giải pháp quản lý nguồn quặng sắt trên nguồn đập dâng và có thông tin chính xác, không đưa tin lòng hồ đập chính ô nhiễm khiến người dân hoang mang.
Thanh Nga - Thế Mạnh
