Biên phòng - Mới khi nào tóc còn xanh, giờ đã bạc trắng. Bạn bè cùng tuổi còn rất ít. Xung quanh nhà tôi trước đây toàn là cánh đồng xanh biếc, đứng ở đó có thể nghe thấy chuông nhà thờ Phùng Khoang, Thái Hà, tiếng tàu điện leng keng chạy Ngã Tư Sở - Hà Đông… Thế mà bây giờ, tất cả đã thay đổi, sông xưa giờ thành phố cao" - Ông Nguyễn Bá Đạm là một nhà giáo già, 95 tuổi, quê ở làng Mọc, Ngã Tư Sở (Thanh Xuân) tâm sự.
 |
| Cụ Nguyễn Bá Đạm và bức chân dung của mình do họa sĩ Bùi Xuân Phái vẽ cách đây 50 năm. |
Ông Nguyễn Bá Đạm, sinh năm 1920, hiện là một trong những nhân chứng sống ở đất văn vật Hà Nội. Ông từng quen thân với các văn sỹ, họa sỹ nổi tiếng như Vũ Trọng Phụng, Bùi Xuân Phái, Tô Hoài, Nguyễn Tuân, Vũ Bằng… và giữ nhiều kỉ vật về họ. Ông có một bộ sưu tập đồ cổ như bình phong của Hoàng Cao Khải, án thư của Tổng đốc Lạng Sơn Nghiêm Xuân Quảng…
Ông từng dự đám cưới của Vũ Trọng Phụng và do mối quen biết thân hữu ông đã thu thập những di cảo của nhà văn họ Vũ rồi giao nó cho con gái Vũ Trọng Phụng để làm tuyển tập. Bây giờ nhà tưởng niệm Vũ Trọng Phụng ngay ở trong làng Mọc gần nhà ông và vào dịp giỗ nhà văn hằng năm, ông vẫn thường được mời là khách quý.
Ông Nguyễn Bá Đạm kể: Vào năm 1930, Tản Đà về thuê số nhà 73 ở Ngã Tư Sở. Vũ Trọng Phụng từ Hưng Yên lên Hà Nội đi làm, viết văn, lấy vợ, dọn về ở phố Hàng Bạc rồi cuối đời cũng về ở nhà số 71 Ngã Tư Sở. Rất tiếc là ngày nay, cả hai nhà số đó đều không còn được giữ lại. Cũng ở khu vực Ngã Tư Sở ngày đó có nhiều tụ điểm quán cô đầu.
Buổi chiều đi qua đây thường gặp các cô chào mời khách vào hát. Cô đầu thường là những phụ nữ ở nông thôn ra thành phố gặp cảnh khó khăn nên phải sa chân vào làm ăn ở các tiệm hát. Mỗi lần đi nghe hát, khách thường ngủ lại qua đêm đến sáng, hết khoảng 5 đồng. Nhưng lúc đó, các nhà văn cũng ít đi nghe hát vì đời sống nói chung là nghèo khổ, không dư dả gì.
Năm đó, chợ Hàng Da chỉ là những túp lều, phên đan nứa lụp xụp, cũng tại đây có rạp xiếc của gánh xiếc Tạ Duy Hiển. Mỗi vé xem xiếc giá 5 xu và xiếc thường diễn tiết mục đi xe đạp trên dây. Cả Hà Nội đều trầm trồ tán thưởng tiết mục này. Cách rạp xiếc không xa ở phố Quán Thánh là Nhà xuất bản Đời của nhóm Tự Lực Văn Đoàn, nơi có nhà văn nổi tiếng Thạch Lam làm việc. Ông sống ở Yên Phụ, nhà có một cây liễu rất đẹp và thường đi bộ ra đó.
Kỷ niệm với "họa sĩ phố cổ Hà Nội"
Ông Đạm cho biết, ông và danh họa Bùi Xuân Phái quen biết nhau từ năm 1962. Ông Phái hơn ông Đạm 2 tuổi, nhà nghèo và sống ở phố Thuốc Bắc. Tranh của ông Phái những năm đó rất khó bán, chỉ một vài người có tiền mới mua được. Cuộc sống thường là nhờ vào trợ cấp của Hội Mỹ thuật Việt Nam. Lúc rỗi, 2 người thường đi uống cà phê Lâm ở phố Nguyễn Hữu Huân.
Tuy nhiên, giá một cốc cà phê cũng hết 2 hào, trong khi đó, gạo là 3- 4 chục đồng một tạ. Do giao du với ông Phái nên ông Đạm được quen biết thêm những người bạn văn nghệ sĩ khác như: Nhạc sĩ Văn Cao, họa sĩ Nguyễn Tiến Chung, họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung, nhà văn Nguyễn Tuân… Những lúc không có tiền, cả nhóm thường tụ tập lên Hồ Tây rồi ra Yên Phụ đi chơi. Ông Đạm nhớ mãi kỉ niệm về người bạn thân của mình.
Sau một năm đi sơ tán chiến tranh về, tình hình kinh tế tất cả mọi gia đình đều khó khăn. Ông Đạm đi câu và bắt được một con cá mè rất to. Nghĩ đến người bạn họa sĩ, ông khấp khởi xách cá đến nhà và hy vọng sẽ đem lại cho bạn mình một niềm vui. Nhưng khi đến nơi, ông thấy bạn mình đang ngồi buồn thiu và trong nhà có thắp hương khói nghi ngút. Thì ra người con trai cả của ông Phái bị tai nạn và mới mất trong bệnh viện. Thế là ông Đạm cũng quẳng cả con cá mè sang bên cạnh và ngồi chia buồn với ông Phái. Chỉ có hai người bạn già bên nhau vì bà vợ họa sĩ còn phải lo việc tang ở trong bệnh viện…
Trong hơn mấy chục năm trời thâm giao, họa sĩ Bùi Xuân Phái đã vẽ tặng ông Đạm 242 bức chân dung, thường là vẽ trên những giấy nhỏ hoặc bao thuốc lá. Năm 1967, họa sĩ Bùi Xuân Phái đã vẽ một bức chân dung ông Đạm bằng bút chì theo trí nhớ tưởng tượng. Đặc điểm của bức chân dung này được vẽ theo phong cách đặc biệt, làm đậm một số chi tiết trên gương mặt như mắt, mũi…
Bức tranh này đã tồn tại hơn 50 năm, ông Đạm vẫn trân trọng treo trong nhà. Và thật đáng ngạc nhiên là theo thời gian, nó càng ngày trở nên giống ông Đạm hơn. Xem bức tranh tưởng chừng như mới vẽ ngày hôm qua, chúng ta càng thấy ngạc nhiên và kính trọng bút pháp tài năng của danh họa. Bức tranh này hiện được in lại trong tuyển tập tác phẩm của Bùi Xuân Phái.
Ngồi nói chuyện với ông Đạm, chúng tôi như cảm thấy cả một tinh thần cổ xưa của con người Hà Nội đang trở về. Thanh lịch, nhã nhặn, không phô trương và khiêm ái. Ở giữa nhà ông treo một bức thư pháp của cụ Lê Xuân Hòa: "Thanh đạm tinh thần sảng, ung dung nhật nguyệt trường", phải chăng ông đã sống theo đúng tinh thần này nên năm nay đã ngoài 90 mà vẫn khỏe mạnh, minh mẫn và nhớ mãi một thời Hà Nội xa xưa: Hào hoa, tinh tế và lãng mạn!
