Tộc người Cơ Tu cư trú tập trung trên dãy Trường Sơn hùng vĩ, mỗi vùng có phong tục chọn đất lập làng riêng, nhưng đều hướng đến ước mơ cháy bỏng đối với sự tồn tại của cộng đồng. Việc chọn đất lập làng có ý nghĩa vô cùng quan trọng đối với sự tồn tại hay suy vong của cộng đồng, cho nên, nghi lễ này mang ý nghĩa vô cùng quan trọng đối với người Cơ Tu. Mảnh đất được chọn phải hội tụ đủ các yếu tố: Có nguồn nước ổn định để sinh hoạt, trồng tỉa các loại hoa màu, địa thế thuận lợi cho việc bố phòng ngăn chặn thú rừng cũng như các yếu tố xung đột từ bên ngoài...

Nghệ nhân Bhling Hạnh (76 tuổi), dân tộc Cơ Tu, hiện sống tại thôn Công Dồn, xã Zuôih, huyện Nam Giang (Quảng Nam), cho biết: Ngày xưa, có một làng thuộc tộc người Cơ Tu gặp chuyện không may do thiên tai, dịch bệnh, nhà cháy, người dân trong làng luôn gặp nhiều điều xấu trong một thời gian dài, dân làng rất hoang mang, lo sợ. Khi ấy, nhiệm vụ của già chủ làng là phải di dời, tìm ra vùng đất mới để đưa bà con tới nơi an cư lạc  nghiệp. Công việc lập làng quyết định sự trường tồn hay suy vong của cả làng, nên thường giao cho già chủ làng có hiểu biết về phong tục tập quán của tổ tiên người Cơ Tu và ông phải là người sống đức độ, uy tín với dân làng.

Già chủ làng được giao việc tập hợp nhiều tộc trưởng trong làng lại họp và hỏi ý kiến để thống nhất việc tìm đất lập làng. Khi tất cả các tộc trưởng thống nhất thì việc di dời làng mới bắt đầu thực hiện. Già chủ làng quyết định chọn nơi đất mới, nơi mà hội tụ đủ điều kiện sống, có nguồn nước sạch để nấu nướng ăn uống và sinh hoạt, nơi có không khí trong lành, nơi có đất màu mỡ cho dân làng trồng lúa, phát triển chăn nuôi trâu bò, heo gà...

Theo tìm hiểu của chúng tôi, với tộc người Cơ Tu, họ có nhiều cách chọn đất lập làng, một trong những cách đó là chọn đất bằng lửa và cây đót. Sỡ dĩ làng chọn cây đót, vì cây đót khi đốt lên sẽ cháy nhanh hơn và phát ra tiếng nổ xé nghe rất rõ, dễ nhận biết. Già chủ làng đưa hộp đá lửa và cây đót, hai người cầm đá lửa, hai người cầm lửa cháy mà thui cây đót. Khi đốt lửa, già chủ làng kêu trời, gọi đất, thần linh ông bà tổ tiên người Cơ Tu xin cho dân làng được chỗ ở mới, nhà cửa ổn định, yên bình, không gặp rủi ro, bất hạnh. Khi cây đót cháy, tiếng nổ của cây đót xé ra làm cho ma quỷ thua, dân làng chiến thắng. Khi tiếng nổ của cây đót cháy phát ra thì dân làng hú to thể hiện niềm vui mừng, sự thành công của việc chọn đất lập làng. Trong quá trình thực hiện nghi lễ để chọn đất lập làng cũng như sau khi mảnh đất đã được chọn mà gặp phải những điềm xấu như cây ngã, giông, sét đánh, khỉ kêu, đi gặp thú chặn đường... thì sẽ phải bỏ mảnh đất đó mà đi tìm lại mảnh đất khác.

Theo ông Bhling Hạnh, quan niệm của người Cơ Tu khi chưa có đất chính thức thì chỉ dùng rựa giả phát dọn tạm thời, sau đó mới quyết định địa điểm cúng chính thức. Bắt đầu nghi lễ cúng làng mới, già chủ làng và các trưởng tộc mặc áo làm bằng vỏ cây (để thể hiện sự gần gũi với núi rừng, với trời đất, với thần linh) ngồi vòng tròn và vẽ xuống đất hình chữ U theo nghi thức một bên thân đất thân trời, một bên con người của làng. Khi mọi công đoạn chuẩn bị đã hoàn tất, già chủ làng vẽ hình cánh cung xác định vị trí của ngôi làng, rồi lần lượt phân chia từng điểm dựng nhà, khu vực gươl để dân làng nhận biết. Sau đó, cả làng bắt tay vào việc dựng làng mới.

Sau khi làng mới được lập nên, các trưởng tộc thực hiện thủ tục cúng nhà, cúng gươl. Con heo sống được chọc tiết, rồi lấy máu bôi lên các ngôi nhà và lên từng người trong làng. Còn thịt heo được dân làng chế biến thành các mâm thức ăn để mọi người quây quần bên nhau mừng có làng mới, có nhà mới, mừng thắng được con ma rừng.

Đêm đầu tiên về làng mới, mọi người cùng nhau ăn uống, hát lý, đánh trống chiêng và múa hát theo làn điệu mừng làng, mừng nhà mới, cầu mong có được sức khỏe, sự no ấm, bình yên.

Sơn Gia Phúc