Một trích đoạn tiết mục then cổ “Lẩu Then khao sluông khai bóc” (bán hoa cho phu đò) của đoàn nghệ nhân Lạng Sơn trong Liên hoan nghệ thuật hát then, đàn tính toàn quốc tại Hà Giang, năm 2018 thu hút sự quan tâm của nhiều khán giả bởi vai trò chủ lễ lại là một cô bé 16 tuổi. Miệng cô hát then, tay cô đàn, điều hành nhịp nhàng, dứt khoát, ăn ý nhiều “con then” hát đồng ca, xóc nhạc, múa chầu đều tăm tắp... Chủ lễ là Liễu Thị Thơ, sinh năm 2002, tại xã Phú Xá, huyện Cao Lộc, tỉnh Lạng Sơn. Tiết mục diễn xướng then cổ này đã được Ban tổ chức liên hoan trao Huy chương Vàng. 

Trò chuyện với chúng tôi, Liễu Thị Thơ cho biết, cô sinh ra trong một gia đình có truyền thống về then. Từ nhỏ, cô đã được hưởng những làn điệu dân ca ngọt ngào và những ngón đàn điêu luyện của các nghệ nhân then ở vùng sơn cước này. Bởi thế, then đã ngấm vào tâm hồn Thơ lúc nào không biết. Cô yêu những điệu hát then mượt mà, tình cảm, yêu tiếng đàn tính và những câu chuyện được truyền đời từ các bà, các cụ về văn hóa truyền thống của dân tộc Tày, Nùng. Ông nội là thầy then đã trực tiếp truyền dạy cho Thơ những bài then cầu bình an, chúc thọ, mừng nhà mới, giải hạn, an ủi người ốm, động viên người gặp nạn...

Dấu mốc quan trọng trong cuộc đời Thơ khi cô 13 tuổi, bắt đầu “tầm sư học đạo” theo “căn, số” của mình, trở thành Lục Pựt (học trò) một nghệ nhân then cao tuổi với ý nguyện muốn được học dòng then Văn (then cổ). Sẵn có năng khiếu, lại được nghệ nhân tận tình chỉ dạy nên Thơ tiếp thu nhanh chóng những kiến thức nghệ nhân truyền dạy. Cùng với sự chăm chỉ khổ luyện của bản thân, chỉ trong một thời gian ngắn, Thơ đã thuộc rất nhiều bài then cổ, có thể tự tin hát và đệm đàn cả trăm bài then. 

Sau một năm “tầm sư học đạo”, Thơ đã được nghệ nhân dạy mình tổ chức đại lễ lẩu then “cấp sắc khai quang” (nghi lễ chính thức trở thành một thầy then). Từ đó, cái tên “Then Thơ” đã ra đời và được nhiều người biết đến. Thơ thuộc lòng hàng nghìn câu then, có thể hát trong thời gian dài. Dù chỉ là cô bé 15 tuổi, Then Thơ vẫn được các nhà trong làng, trong xã, thậm chí là ở các huyện, các tỉnh khác đón đi làm then như cầu an, làm đầy tháng cho trẻ con, vào nhà mới, then giải hạn, thôi tang... Tháng 3-2018, Thơ tiếp tục được tổ chức đại lễ lẩu then tăng sắc. Liễu Thị Thơ trở thành tài năng nhỏ tuổi nhất của tỉnh Lạng Sơn được cấp sắc.

Đến nay, Thơ đã làm then được 3 năm với số nghi lễ thực hiện trung bình trong 1 năm từ 60 đến 100 lễ then. Nếu chỉ nhìn vào những gì Thơ đã làm, người ta sẽ thấy, dường như con đường làm then của Liễu Thị Thơ rất thuận lợi. Nhưng mấy ai biết đằng sau đó là cả một sự vất vả, mất nhiều thời gian và công sức khổ công tập luyện. Liễu Thị Thơ tâm sự: “Làm then là một nghề vất vả đòi hỏi phải khổ luyện và phải có trí nhớ tốt. Bởi vì muốn hành nghề thì bắt buộc phải thuộc các bài hát nghi lễ theo lối truyền khẩu, phải thông thạo quy trình làm lễ, phải có sức khỏe dẻo dai để làm lễ trong một số nghi lễ có thời gian kéo dài và đi đến bất kỳ nơi nào khi được yêu cầu. Ai không có khiếu, không có sức khỏe và lòng kiên trì chắc khó có thể theo được”. 

Chia sẻ quyết định dấn thân làm then từ khi còn nhỏ tuổi, Liễu Thị Thơ cho biết, then là hình thức nghệ thuật tổng hợp, có lời, có nhạc, có hóa trang và có biểu diễn. Đó là tinh hoa văn hóa của dân tộc Tày, Nùng thế hệ xưa để lại. Bản thân em muốn lưu giữ vốn văn hóa dân tộc để phát huy trong đời sống, để văn hóa của dân tộc Tày, Nùng xưa được nhiều người biết đến.

Chứng kiến Liễu Thị Thơ làm chủ lễ mới cảm nhận hết được tài năng của cô. Trình tự để làm một buổi lễ then phải hát qua 24 chương, đoạn. Tuy nhiên, Thơ nhớ rất rõ lời hát ở tất cả các chương, đoạn trong lễ. Then Thơ dẫn dắt các “con then” thực hiện các nghi thức làm then thành thục. Những lễ then của Thơ luôn thu hút rất đông người đến dự khiến cuộc then trở thành buổi giao lưu, sinh hoạt văn hóa của cộng đồng. 

Không chỉ làm then tại các nhà, trong những ngày lễ, hội, Liễu Thị Thơ còn tích cực đi biểu diễn tại Trung tâm Văn hóa nghệ thuật tỉnh Lạng Sơn, tham gia các hội diễn nghệ thuật hát then của tỉnh và khu vực miền núi phía Bắc, giành được giải thưởng cao. 

Thanh Thuận