“Hoàng hoa sứ trình đồ” là cuốn sách miêu tả về một trong những hoạt động ngoại giao của Việt Nam và Trung Quốc trong thế kỷ XVIII, cụ thể là việc đi sứ của sứ bộ Việt Nam sang Trung Quốc, thể hiện việc giao lưu giữa các quốc gia ở khu vực châu Á-Thái Bình Dương. Cuốn sách do Thám hoa Nguyễn Huy Oánh (1713 - 1789) biên soạn từ những năm 1765 - 1767 dưới triều vua Lê Hiển Tông.

Thám hoa Nguyễn Huy Oánh thuộc thế hệ thứ 10 của dòng họ Nguyễn Huy ở làng Trường Lưu (nay thuộc xã Trường Lộc, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh). Ông làm quan dưới triều vua Lê-chúa Trịnh và trải qua nhiều chức vụ quan trọng, có nhiều đóng góp cho ngoại giao giữa Việt Nam và Trung Hoa thế kỷ XVIII. Từ tư liệu của thế hệ đi trước, Nguyễn Huy Oánh đã ghi chép lại nhiều hình ảnh, thông tin quý giá liên quan đến hành trình đi sứ của các sứ thần Đại Việt thế kỷ XVIII thành cuốn “Hành trình đi sứ Trung Hoa” (tức Hoàng hoa sứ trình đồ), đồng thời bổ sung các chi tiết liên quan đến chuyến đi Yên Kinh (tức Bắc Kinh, Trung Quốc) năm 1766 - 1767 do ông làm Chánh sứ. Tuy nhiên, cuốn sách không được nhiều người biết đến và thất lạc một thời gian dài.

Sau này, Nguyễn Huy Triển (cháu năm đời của Nguyễn Huy Oánh) đã mất 20 năm mới tìm thấy “Hoàng hoa sứ trình đồ” và tự tay sao chép lại. Cuốn sách có kích thước 30cm x 20cm, dày 2cm được in trên bản mộc giấy dó. Hiện, cuốn sách con cháu dòng họ Nguyễn Huy đang lưu giữ tại làng Trường Lưu chính là bản chép tay duy nhất còn tồn tại của tác phẩm “Hàng Hoa sứ trình đồ”.

“Hoàng hoa sứ trình đồ” được vẽ với 3 loại màu trên giấy dó, chú bằng chữ Hán. Sách bao gồm bảy phần, trong đó phần chính là bản đồ hành trình gồm 204 trang ghi chép cụ thể và miêu tả về hành trình đi sứ từ biên giới Việt - Trung qua các châu, phủ, huyện, dịch trạm tới điểm cuối là huyện Tân Thành, Bắc Kinh. Sách ghi chú rõ ràng thời gian và địa điểm qua các nơi dừng nghỉ theo lộ trình thủy bộ chiều đi và chiều về; ngày lưu trú và các hoạt động của đoàn sứ bộ; chiều dài của mỗi dịch trạm, chiều dài toàn bộ đường thủy, bộ đi sứ; cấu trúc, thời gian xây các cửa cung của Yên Kinh; cùng các ghi chép tỉ mỉ về địa hình sông núi, phong cảnh, con người và nghi lễ ngoại giao khi qua các địa phương Trung Quốc và Việt Nam.

Nhận thấy đây là tư liệu lịch sử quý hiếm về hoạt động ngoại giao Việt - Trung, Giáo sư, viện sĩ Nguyễn Huy Mỹ, hậu duệ đời thứ 16 của dòng họ Nguyễn Huy ở làng Trường Lưu đã phối hợp với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Tĩnh, Viện Nghiên cứu Văn học, Viện Nghiên cứu Hán Nôm sưu tầm tư liệu, hiện vật, đưa tác phẩm “Hoàng hoa sứ trình đồ” đến với công chúng trong nước và thế giới.

Ngày 31-5-2018, hồ sơ “Hoàng hoa sứ trình đồ” được bảo vệ thành công tại Hội nghị Toàn thể lần thứ 8, Chương trình Ký ức Thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương của UNESCO với số phiếu 17/17, đáp ứng đủ các tiêu chí để được công nhận là Di sản tư liệu thuộc Chương trình Ký ức Thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Đây là cuốn sách được các nước đánh giá cao, chứa nhiều tư liệu quý giá minh chứng cho hoạt động ngoại giao giữa Việt Nam và Trung Hoa thế kỷ XVIII.

Giáo sư, viện sĩ Nguyễn Huy Mỹ chia sẻ: “Nhờ những nỗ lực của tỉnh Hà Tĩnh, ngành văn hóa và con cháu dòng họ Nguyễn Huy đã bảo tồn và đưa “Hoàng hoa sứ trình đồ” đến gần hơn với cuộc sống. Sắp tới, chúng tôi sẽ in thêm nhiều sách về “Hoàng hoa sứ trình đồ” và giới thiệu về tác phẩm trên các phương tiện thông tin đại chúng”.

Ông Bùi Huy Cường, Phó Chủ tịch UBND huyện Can Lộc, Hà Tĩnh cho biết: “Huyện Can Lộc đã có kế hoạch khai thác hệ thống di sản văn hóa xã Trường Lộc vào phục vụ du lịch, nhằm quảng bá hình ảnh, bản sắc văn hóa đặc sắc của người Can Lộc, góp phần đưa di sản thế giới đến gần hơn với du khách trong nước và quốc tế. Hiện, tỉnh Hà Tĩnh cũng như huyện Can Lộc đang nỗ lực xây dựng Trường Lưu (xã Trường Lộc ngày nay) trở thành Làng văn hóa du lịch trọng điểm trong thời gian tới”.

Trước đó, năm 2016, dòng họ Nguyễn Huy ở Trường Lưu cũng đã bảo vệ thành công “Mộc bản trường học Phúc Giang” trở thành một trong những Di sản tư liệu Ký ức Thế giới. Và sự kiện UNESCO vừa công nhận cuốn sách cổ “Hoàng hoa sứ trình đồ” là di sản tư liệu ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương sẽ giúp cho việc nghiên cứu, bảo tồn những giá trị văn hóa di sản trong các dòng họ có thêm những bước tiến mới.

Khánh Chi