Dân tộc Xinh Mun còn có tên gọi là Puộc, Pụa, cư trú ở vùng biên giới Việt - Lào, chủ yếu ở 2 huyện Yên Châu và Sông Mã, ngoài ra còn sống rải rác ở các huyện Mai Sơn, Thuận Châu, Mường La của tỉnh Sơn La. Nghi lễ "Mạng ma" đã xuất hiện rất lâu đời và được bảo tồn, lưu giữ qua các thế hệ trong đời sống của đồng bào Xinh Mun. Hằng năm, cứ mỗi độ Xuân sang, khi hoa ban, hoa mạ nở, măng đắng mọc lên, thì người Xinh Mun lại tổ chức lễ hội “Mạng ma” cầu sức khỏe. "Mạng ma" gồm có phần lễ và phần hội đan xen, thường được tổ chức từ 2 đến 3 ngày tại nhà thầy mo, cầu mong cho thầy mo qua được hạn, có sức khỏe, có người thầy đỡ đầu mới; ngoài ra, còn cầu cho dân bản khỏe mạnh, mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, gia súc sinh sôi, không có dịch bệnh... 

Trung tâm của lễ "Mạng ma” là cây vạn vật (xặng bok), tượng trưng cho cây đời. Để chuẩn bị cho cây vạn vật là cả một quá trình công phu. Người chuẩn bị là thầy mo và những “con nuôi” (là người ốm do thầy chữa khỏi) cùng với người dân trong bản. Cây vạn vật là cây tre dài khoảng 4-5m từ mặt sàn đến nóc nhà, được dựng trước gian thờ tổ nghề của thầy mo. Trên cây vạn vật, người ta buộc dây bò khai vào xung quanh cây từ gốc lên đến ngọn; 4 tấm phên đan bằng tre hình xương cá, dài từ gốc lên đỉnh cây vạn vật, được ốp xung quanh cây vạn vật có ý nghĩa dâng những con cá lên thần linh; cài vào thân cây các loại hoa ban, hoa mạ, bông lúa được kết bằng lá tre; treo 2 dây con chim én đan bằng tre dài từ đỉnh cây vạn vật xuống sàn nhà; từ gốc lên đến thân cây khoảng 50cm, chốt một thanh gỗ ngang vẽ hình xương cá treo lên đó một đôi chũm chọe, một chiếc chiêng nhỏ không có núm, một chiếc sừng trâu để uống rượu cần; buộc vào gốc cây 2 cái gậy bằng gỗ 2 củ măng đắng, 2 chum rượu cần.

Ngoài ra, lễ cúng còn có lợn, gà, ve sầu... và các vật dụng người Xinh Mun sử dụng như ô dù, cày, bừa, cào, ống tre... Người ta còn chuẩn bị 2 ngôi nhà sàn bằng gỗ, kích thước nhỏ, vẽ trang trí hình xương cá. 2 ngôi nhà tượng trưng cho bên nội và bên ngoại để mời thần linh xuống ngự trị, phù hộ cho gia đình, con cháu và dân bản làm ăn phát đạt. Xung quanh “xặng bok” là những bàn thờ cùng các mâm cúng với nhiều loại thức ăn.

Chủ trì lễ cúng là 2 thầy mo (có thể là nam hay nữ), ngồi trước mâm cúng chính, thắp 2 cây nến cắm vào chậu gạo, tay cầm quạt bắt đầu cúng mời các thần linh về dự lễ. Thầy mo chính cúng được một lúc thì thầy mo phụ cũng ngồi vào mâm bên cạnh, cúng trợ giúp mời các thần linh về. Thầy mo vừa cúng, vừa cầu xin các thần linh về dự lễ, cho người ốm khỏi bệnh. Sau mỗi lần xin, thầy mo lại bốc gạo ném lên trên quả trứng, nếu có 2 hạt gạo nguyên đậu trên 2 quả trứng nghĩa là thần linh đã chấp nhận. Cúng xong, mỗi thầy mo ăn 1 miếng xôi, 1 miếng thịt làm phép. 

Sau khi cúng mời các thần linh về dự lễ, các thầy mo tiếp tục cúng thần linh phù hộ cho gia chủ và tiễn đưa thần linh về trời. Nội dung bài cúng là cầu xin các vị thần linh phù hộ cho gia chủ khỏe mạnh, sống lâu, có cuộc sống đầy đủ sung túc, xua đi những điều không tốt lành, cầu cho mưa thuận gió hòa, cho mùa màng tươi tốt, cho lúa ngô đầy bồ trên nương, đầy bồ ở nhà để nuôi được nhiều trâu, nhiều bò, nhiều lợn, gà. Cúng xong, thầy mo “mời” các thần linh cùng múa xòe. 2 thầy mo đội vòng hoa lên đầu, lấy khăn buộc ngang eo và quàng cổ, 1 tay cầm quạt, tay kia cầm bó dao, cây ve sầu, gậy tre. 

Đến ngày thứ 3 là ngày của phần hội. Trong âm thanh của tiếng chiêng, tiếng trống, tiếng sáo hòa nhịp, thầy mo cầm kiếm nhảy múa quanh cây vạn vật và ra hiệu cho mọi người cùng tham gia nhảy múa quanh “xặng bok”. Trong phần hội, người Xinh Mun tổ chức rất nhiều trò chơi như đấu kiếm, cày bừa, trò kéo co, trò tó miếng, trò hái trứng, trò hái tổ ong, trò múa tiễn thần linh về trời...

Lễ hội “Mạng ma” của người Xinh Mun tuy xuất hiện khá lâu đời nhưng hiện vẫn được bảo tồn, gìn giữ đến ngày nay. Qua đó, thể hiện nét đẹp tinh túy nhất về tinh thần, phong tục tập quán và tín ngưỡng của đồng bào Xinh Mun trên rẻo cao Tây Bắc. 

Nguyên Thanh