Các bô lão chuẩn bị làm lễ tế Bà Đá cư ngụ tại thôn Chiêm Sơn, xã Duy Trinh, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam vào năm Giáp Ngọ (2014).

Lễ hội Mục đồng làng Chiêm Sơn xuất phát từ truyền thuyết rằng, tại một cồn cát ven sông Thu Bồn, thuộc làng Tây An, tổng Mậu Hòa, phủ Duy Xuyên, sau một đêm, trời đất bỗng dưng mưa to gió lớn, rồi xuất hiện một tảng đá đen có hình dáng giống một người đàn bà. Thấy tảng đá có hình lạ, người dân trong làng gọi với tên tâm linh là Bà Đá.

Xưa kia, bà con vùng này thường nói ở đây hay có "động rừng", nhiều thú hoang, thú dữ từ ngọn núi Cẩm Nhọn phía Tây về làng bắt heo, trâu bò hay phá hoại mùa màng. Nhưng khi đến làng Tây An gặp Bà Đá thì chúng sợ hãi và chạy một mạch về rừng. Càng kỳ lạ hơn, vào tháng 7, tháng 8, trên những cánh đồng khô hạn bỗng dưng trời lại đổ cơn mưa, cây cối, lúa bắp trở lên tươi tốt.

Từ những sự kiện đó, nhân dân trong làng cho rằng, Bà Đá là vị Phúc thần từ trên trời hạ giới trần gian cứu giúp nhân dân. Tiếng lành đồn xa, thế là từ khắp nơi trong và ngoài làng kể cả các trấn, phủ, huyện, bà con tìm về làng Tây An để mong được Bà Đá ban phúc lành, chở che, đùm bọc. Nhưng tượng đá quá nặng không sao nhích nổi, không một ai thỉnh Bà Đá được.

Khi nghe chuyện có vẻ như hoang đường này, trong một lần chăn thả trâu ven cồn cát ven sông Thu Bồn, 8 đứa trẻ chăn trâu (mục đồng) làng Chiêm Sơn rủ nhau đem dây thừng và nhiều cây tre chắc tìm đến tượng Bà Đá để thử vận may. Không ngờ, 8 đứa trẻ đã thỉnh được Bà Đá về làng. Bọn trẻ định thỉnh Bà đến thờ ở chùa làng Chiêm Sơn đặt phía sau tượng Phật, nhưng vừa đi được một đoạn cách chùa còn khoảng 300m thì bỗng dưng dây thừng lại đứt. Tượng Bà Đá rơi xuống và như có phép thần, tượng bám chặt vào đất mà không ai nhấc lên được nữa. Bọn trẻ chăn trâu đành chịu thua.

Trong đêm đó, Bà Đá hiện về báo mộng dân làng, Bà là một vị thần thường gọi là Bô Bô Phu Nhân đã chọn nơi đây trú ngụ. Được Bà Đá báo mộng, các bô lão trong làng Chiêm Sơn cùng nhau họp bàn và quyết định xây một cái miếu nhỏ bằng tranh tre ở đó để thờ Bà. Trong quá trình làm miếu thì những đứa trẻ mục đồng tích cực góp công sức xây dựng. Ngôi miếu hình thành, mặt nhìn về hướng Đông Nam, nơi mà bà con đã phát hiện ra tảng đá thần kỳ đó.

Cũng theo tương truyền kể rằng, từ khi bọn trẻ mục đồng khiêng Bà Đá từ làng Tây An về thỉnh Bà tại làng Chiêm Sơn và lập miếu thờ Bà thì mọi người trong làng đều làm ăn phát đạt, gia đình may mắn, sum vầy. Vì vậy, dân làng Chiêm Sơn tin rằng, Bà Đá đã ra tay cứu giúp. Thế cho nên, để đền đáp công ơn Bà và để nhớ đến những đứa trẻ mục đồng làng Chiêm Sơn có công khiêng Bà về làng, hằng năm, cứ đúng vào ngày 15 tháng 3 (âm lịch), dân làng Chiêm Sơn, xã Duy Trinh, huyện Duy Xuyên lại tổ chức lễ hội Mục đồng.

Đây là lễ hội do những gia đình chăn nuôi gia súc trong làng góp các loại bánh, trái cây miệt vườn và tiền của tổ chức lễ vật dâng lên cúng Bà. Lễ vật cúng Bà Đá trong lễ hội Mục đồng khá đơn giản gồm: Một con gà trống tơ chưa biết đạp mái luộc chín, một mâm xôi và chè ngọt (12 chén), hương, hoa, đèn, trà, rượu. Việc cúng tế do một lão nông lớn tuổi đại diện dân làng dâng lên Bà. Trong phần lễ, có đọc bài văn tế. Đây là bài văn tế được lưu truyền qua nhiều đời còn lưu giữ đến ngày nay. Sau khi lễ tế xong, các lễ vật được các mục đồng đem đi phân phát chia đều cho trẻ em trong làng.

Phần lễ tổ chức xong trong không khí trang nghiêm, làng tổ chức phần hội với phần thi nghé. Đây là thời điểm mà hầu như các mục đồng nào ở làng Chiêm Sơn cũng háo hức chờ đợi bởi sự hấp dẫn của cuộc thi. Theo quan niệm, muốn giành chiến thắng, nghé trước khi đưa vào thi tài, được các mục đồng dẫn ra sông, suối tắm rửa sạch sẽ. Có mục đồng còn chăm chút, trang điểm cho nghé của mình nào là đeo vòng hoa ở cổ, trang điểm ở sừng, có nghé được mục đồng đeo hình con cúi bằng rơm, có nghé lại được cài một bông hoa dâm bụt cột trên sừng...

Theo quy định, cuộc đua gồm 8 nghé và trên mỗi lưng con nghé được đánh số theo hình thức bốc thăm tự chọn trước đó. Đúng giờ quy định, các mục đồng lần lượt đưa nghé của mình vào để Ban tổ chức kiểm tra và chốt lại danh sách thi lần cuối. Ban tổ chức cuộc thi gồm 8 người, đại diện cho 8 mục đồng của mỗi xóm trong làng.

Cuộc thi nghé bắt đầu bằng một hồi trống dục do ông lão nông lớn tuổi đại diện trong việc lễ tế Bà trước đó thực hiện. Từng chú mục đồng cưỡi trên lưng con nghé của mình, lần lượt đi từ đồi này qua đồi khác quanh làng. Cứ thế, hết chú nghé này đến chú nghé khác đều đi như vậy. Những chú nghé nào có sức khỏe dẻo dai, đi nhanh là được Ban tổ chức lựa chọn để trao giải. Chủ của con nghé được giải được trẻ mục đồng khác cùng nhau rước kiệu về làng trong tiếng hò reo vui của dân làng.

Theo tìm hiểu của chúng tôi, trải qua biết bao biến cố của thời gian với sự thay đổi và nhịp sống đô thị hóa, làng quê hôm nay đang vắng dần bóng trâu trên những cánh đồng. Thế hệ trẻ hiện nay cũng không mặn mà lắm với những phong tục, lễ hội xưa của cha ông.

Hiện nay, một số địa phương, lễ Mục đồng không được tổ chức và bị mai một, nhưng ngược lại, lễ Mục đồng và Hội thi nghé ở làng Chiêm Sơn hằng năm luôn được tổ chức đều đặn. Vì thế, thông qua lễ tế Bà Đá và Hội thi nghé tuy đơn giản nhưng được xếp vào loại có một không hai của làng quê này.