Trong đôi tay lão già làng Xơ Đăng

Mái tóc đã nhuốm màu thời gian, nhưng nghệ nhân A Đai (62 tuổi, thôn Kon Chai, xã Đăk Na, huyện Tu Mơ Rông, tỉnh Kon Tum) vẫn cần mẫn xoay qua xoay lại chiếc gùi thưa còn đang đan dở. Công việc này của ông cũng đã bắt đầu từ gần 50 năm qua và những gì tinh túy nhất của việc đan gùi, đan lát các sản phẩm phục vụ đời sống, mang đổi cho người làng hay bán cho người dưới xuôi ông đều đã ở mức thành thục.

“Mình chỉ học theo cha mình, học theo những người già khác rồi làm theo thôi! Mấy chục năm rồi cứ đan như thế, gùi thưa, gùi mau, teo... đẹp và đầy hoa văn, lại dùng được lâu!” - Ông A Đai giới thiệu. Ông bảo với người Xơ Đăng, chiếc gùi quan trọng như bộ quần áo mặc trên người vậy, càng đẹp, càng nhiều hoa văn, càng chau chuốt thì càng chứng tỏ được tay nghề của người đan.

Gùi của người Xơ Đăng không chỉ đơn giản là một công cụ của cuộc sống, mà còn là nét tinh hoa độc đáo truyền từ đời này sang đời khác, mang bản sắc của buôn làng Xơ Đăng. Những chiếc gùi với kiểu dáng, kích cỡ, công dụng khác nhau: gùi cho người lớn, gùi cho trẻ em, có gùi khi mang ôm gọn sau lưng như những chiếc ba lô, có loại gùi có nắp, gùi dùng đi rẫy…

Gùi như một người bạn đồng hành theo chân đồng bào đi rẫy, gùi các nông sản đi bán ở chợ, rồi lại gùi hàng hóa mua về nhà dùng. Gùi còn là những sản phẩm khá kỳ công thể hiện qua bàn tay khéo léo, sự sáng tạo trong việc trang trí, tạo nên vẻ đẹp thẩm mỹ đặc trưng của người chế tác. Với người Xơ Đăng, gùi thưa (chur) chuyên dùng đựng rau, củi, chỉ gùi dày (dul, tur) mới có thể đựng lúa để khỏi rơi vãi, hao hụt. Bởi vậy, gùi (dul), teo (tur) đựng lúa của người Xơ Đăng là vật đan được coi trọng, yêu quý.

Ngày trước, lúa rẫy được thu hoạch duy nhất bằng cách tuốt tay, rồi cho vào gùi. Chiếc gùi dày có nắp đậy của người Xơ Đăng tuy không sắc màu như gùi của người Gia Rai, Ba Na, song, cũng được xem là tác phẩm nghệ thuật từ đan lát truyền thống. To - nhỏ không hẳn là tiêu chí để so sánh, mà chính sự cân đối, độ tinh xảo và vẻ đẹp của nó mới là thước đo tay nghề nghệ nhân.

Nghệ nhân bảo, cha ông đan gì cũng giỏi, cũng đẹp, nhưng đan gùi giỏi lắm. Trong làng dù có nhiều người đan, nhưng riêng cái gùi thì ai cũng thích của cha ông. Và cũng nhờ thế, mới 14 - 15 tuổi là ông đã tập đan rồi. Từ xưa tới nay, chiếc gùi của làng Xơ Đăng này là sản phẩm của những đôi bàn tay khéo léo cùng với óc thẩm mỹ tinh tế gửi gắm bao tâm tư, tình cảm của người làm ra nó. Nếu như nghề dệt thường do người phụ nữ đảm nhiệm, thì việc đan chiếc gùi luôn dành cho người đàn ông.

Phần lớn gùi được đan bằng mây, tre, nứa. Tùy theo mục đích sử dụng trong các hoạt động mà đan cho phù hợp. Muốn gùi củi, sắn, khoai…, thân gùi được đan thưa và lớn; còn nếu gùi gạo, lúa, muối… thì thân gùi phải đan khít. Đặc biệt, gùi của người Xơ Đăng được trang trí thêm hoa văn hình thoi màu đen xen kẽ thân. Độc lạ so với gùi của nhiều nơi khác là chiếc gùi có nắp.

Các loại gùi đều có màu nâu bóng như cánh gián do sau khi đan xong, đồng bào không đem dùng ngay mà thường treo ở gác bếp nhiều ngày. Hơi nóng của lửa, của khói xông lên, hun chiếc gùi thêm săn chắc, vừa bền, vừa đẹp, không mối mọt hay bị ẩm mốc. Trong cuộc sống hiện đại hôm nay, có nhiều vật dụng thay thế nhưng những chiếc gùi lại càng được người Xơ Đăng xem là vật dụng quan trọng và trân quý bởi giá trị bảo vệ môi trường của nó mang lại. Và nhờ thế, mấy mươi năm qua, lão vẫn đan gùi, như một cách giữ lại văn hóa trong lối sống, cách sinh hoạt của người Xơ Đăng trước sự xâm nhập của văn hóa bên ngoài. Và may thay, dẫu có nhiều công cụ để đựng khác nhau thay cho chiếc gùi, nhưng người Xơ Đăng vẫn thủy chung với gùi, như sự thủy chung với văn hóa và cội nguồn dân tộc vậy.

Khúc biến tấu của gùi

Xã Đăk Na của nghệ nhân A Đai cách trung tâm huyện Tu Mơ Rông gần 40km, gần 100% dân số là đồng bào dân tộc Xơ Đăng sinh sống trong những ngôi nhà sàn truyền thống ở lưng chừng sườn núi. Đặc biệt, đồng bào nơi đây vẫn còn giữ gìn được nhiều nét văn hóa truyền thống. Ngày ngày, người Xơ Đăng vẫn lên rẫy trồng lúa, vẫn vào rừng hái măng, vẫn xuống suối bắt cá. Sống với rừng, thuận lợi nhất để đan lát là tre, nứa luôn sẵn có.

Ngày trước, khi rừng còn dày, nguyên liệu không khó tìm; sau này, tuy phải đi xa hơn, song, nếu siêng năng và biết đường thì cũng chẳng quá khó kiếm. Với “tay nghề” của mình, trong thời gian nông nhàn, nghệ nhân A Đai chỉ đan từ 1 - 2 ngày là được 1 chiếc gùi thưa, 4 - 6 ngày hoàn thành 1 chiếc gùi dày. Trong thôn, ngoài xã, bà con nào cần đều tìm đến ông, như đã tìm đến cha ông ngày trước để nhận gùi đẹp.

Để những chiếc gùi đẹp hơn, dễ đổi với người làng hay bán cho người dưới xuôi, thì chiếc gùi truyền thống đẹp và được yêu thích phải được đan hoa văn. Với chiếc gùi “gốc” của người Xơ Đăng, hoa văn chủ yếu là màu đen được phối với màu trắng ngà của nan. Để tạo ra màu đen, nghệ nhân từ xa xưa có không ít cách nhuộm. Song, nghệ nhân A Đai đã tạo ra cách độc đáo nhất là nhuộm bằng “khói của cây thông”.

Để có màu đen đẹp và bền màu ấy, ông lấy gỗ thông đốt lên khói. Sợi nan sau khi được chẻ và vót chuốt cẩn thận thì lấy lá khoai lang chà sát lên sợi nan để mủ dính vào, rồi đem hơ lên ngọn lửa đó. Khói của cây thông kết hợp với độ kết dính của lá khoai lang làm đen dần cọng nan. Màu sẽ thành sau 5 - 6 lần, cứ chà đi chà lại rồi hơ lên lửa như thế.

Nghệ nhân A Đai giảng giải rằng, nguyên gốc hoa văn đen - trắng trên sản phẩm đan lát thủ công của người Xơ Đăng gồm hai loại chính: Hoa văn hình thẳng (nông chu chu), hoa văn hình ca rô (choa chất). Mỗi sản phẩm của ông làm ra có sự sáng tạo riêng, với nhiều hoa văn, đường chỉ đan xen, trang trí đặc sắc, khác lạ ở thân gùi, rổ, rá. Nét đa dạng, phong phú về hoa văn trên những chiếc gùi, teo được tạo nên nhờ sự khéo léo và tinh tế trong linh hoạt kết phối, tạo hình của nghệ nhân. Đế gùi được làm bằng khung vuông, hoặc tròn, song, với đế hình tròn thì phải tìm loại gỗ dẻo, để vừa có thể uốn cong, vừa có độ bền cao.

Hiện tại, ông A Đai là nghệ nhân đan lát giỏi có tiếng ở khắp vùng Đăk Na. Mỗi hội thi, hay những dịp lễ hội của làng, ông lại có dịp chứng tỏ tay nghề của mình khiến nhiều người xuýt xoa. Đi qua bao vui buồn của cuộc đời, với ông, đan lát không chỉ là một nghề, mà còn là cách để giữ cho văn hóa dân tộc mình không bị mai một.

Tiêu Dao