Dừng chân giữa làng Lía (thôn 6), chúng tôi bắt gặp một phụ nữ Ca Dong với dáng người thấp và nước da sạm nắng đang ngồi ở góc nhà sàn hướng nhìn ra dòng sông Bui ngày đêm vẫn chảy, cặm cụi đan võng trong một không gian đậm chất núi rừng.

Thấy có khách tới thăm, bà Hồ Thị Dôn nở nụ cười thân thiện, vui vẻ mời chúng tôi lên nhà uống nước. Tại đây, bà Dôn cho chúng tôi biết, từ bé, bà đã được mẹ dạy từ những bài hát dân ca đến đan võng và làm mọi việc bếp núc, nhà cửa theo đúng những gì bà được mẹ dạy. Rồi bà Dôn đứng dậy vào trong cầm ra cái kèn máp (một loại kèn nhỏ làm từ cây lách) và thổi một mạch bài dân ca truyền thống của người Ca Dong về “Con gà gáy” cho chúng tôi nghe.

Dừng kèn máp, bà Dôn hát thêm một làn điệu dân ca Ca Dong nghe thật truyền cảm: “Con ngủ cho ngoan. Gà gáy sáng rồi. Mẹ dậy nổi lửa, nấu cơm. Rồi lên nương, đi rẫy. Kiếm cái ăn cho con...”. Lời bài hát dù ngắn, nhịp điệu đơn giản, nhưng khi nghe bà Dôn cất tiếng hát đã tạo cho người nghe cảm giác yên bình, như lời hát ru của bà hay mẹ ngày xưa, mượt mà và sâu lắng.

Kể về cơ duyên đến với dân ca Ca Dong, bà Dôn tâm sự, bà tiếp xúc với dân ca của dân tộc mình khá muộn so với bạn bè trong làng. Theo bà Dôn, dân ca của người Ca Dong mang một đặc trưng so với các dân tộc khác trong vùng. Đó là ở cách hát, nhịp điệu và ca từ vì ảnh hưởng của môi trường sống ngày xưa của người Ca Dong. Khi hát những làn điệu dân ca truyền thống của người Ca Dong như điệu: Kalêu, ra ngêq, ru con, plét, ahội, dê ôdê, đến làn điệu k’cheo trong những đêm lửa rừng bập bùng của mùa lễ hội, thể hiện tâm tư tình cảm của người Ca Dong cầu mong mưa thuận, gió hòa, mùa màng tốt tươi để người Ca Dong no cái bụng, sống gắn bó, hài hòa với thiên nhiên, núi rừng. Đó không chỉ bằng lời, mà còn bằng chuyển động nhịp nhàng của phụ nữ và thiếu nữ Ca Dong trong điệu múa xoang như để minh họa thêm cho lời hát.

Vào tháng 7-2018, chúng tôi tình cờ gặp bà Hồ Thị Dôn tại Ngày hội văn hóa các dân tộc miền núi Quảng Nam lần thứ XIX năm 2018 tổ chức tại huyện Nam Giang, khi bà Dôn cùng đoàn nghệ nhân xã Trà Bui đang tái hiện Lễ cúng máng nước của người Ca Dong. Thế mà, giờ đây, bà Dôn gặp lại tôi vẫn nhớ. Không cần giới thiệu nhiều, rồi như chạm vào trong tâm thức, bà Dôn kể: Ngay từ lúc còn nhỏ, cũng như bao người con gái Ca Dong khác trong làng, bà đã được làm quen với chiếc võng đan bằng cây sa ri và được mẹ truyền dạy nghề đan võng từ đó.

Nhưng cũng phải mất vài năm sau, bà mới có thể đan thành thạo một chiếc võng. Cái khó nhất của một cái võng được đan từ cây sa ri gồm có hai đầu võng. Khi tạo được một đầu rồi thì đầu võng thứ hai dễ hơn. Bởi vì, chỉ cần người đan để dư múi ra rồi thắt nó lại. Để cột được đầu võng, người đan phải đan theo chiều dài khoảng mười mấy múi dây. Không được để múi dây chẵn vì sẽ không có cái múi dây dư ra để cột thành đầu võng. Khi đan võng, người đan tuyệt đối không được đan lỗi. Vì khi đã bị lỗi thì chiếc võng nhìn trông như mớ bùi nhùi, muốn gỡ ra cũng không được.

Võng sa ri được người Ca Dong đan theo kỹ thuật riêng biệt và hoàn toàn thủ công. Quy trình đan võng này thật công phu, đòi hỏi người đan không những khéo léo, mà còn phải kiên trì, bền bỉ. Học đan võng phải bắt đầu chăm chú từ khi lột vỏ cây sa ri để lấy sợi. Đến quan sát người đan, khi đã cảm thấy đủ háo hức và muốn học thì người già mới chỉ.

Bà Dôn mong muốn đưa bản sắc văn hóa truyền thống của người Ca Dong trao lại con cháu để giữ cho mai sau. Theo bà Dôn, khi truyền dạy lại cho lớp trẻ, điều khó khăn nhất là đam mê của các cháu nhỏ với văn hóa dân gian của người Ca Dong chưa đủ lớn. Các cháu sau khi học xong thì ít thực hành, lao vào các trò giải trí hiện đại nên không phát huy được sự sáng tạo và năng khiếu thật sự.

Bên cạnh đó, bà cũng rất lo lắng, trong tương lai không xa, các giá trị văn hóa truyền thống của người Ca Dong sẽ dần mai một. Mặt khác, trước nhịp sống hiện đại thì nhu cầu về nằm võng của người Ca Dong trong làng, trong xã cũng dần ít đi nên từ rất lâu, bà không còn đan võng để bán mà chỉ đan để phục vụ nhu cầu sinh hoạt trong gia đình, họ hàng. Trong điều kiện khó khăn đó, bà Dôn vẫn chưa bao giờ có ý định từ bỏ nghề đan võng thủ công từ cây sa ri. Bà vẫn luôn kiên trì, dồn tâm sức gìn giữ, lan tỏa nghề truyền thống này của người Ca Dong.

Anh Hồ Thanh Cường, Chánh Văn phòng UBND xã Trà Bui cho biết: Hơn 20 năm qua, bà Hồ Thị Dôn đã tham gia rất nhiều lễ hội, hoạt động văn hóa, văn nghệ do xã tổ chức và tham gia Ngày hội văn hóa các dân tộc do huyện Bắc Trà My, tỉnh Quảng Nam tổ chức. Bà Dôn đã được các cấp trong huyện và tỉnh tặng nhiều Bằng khen, Giấy khen về các hoạt động trong việc gìn giữ văn hóa tại địa phương. Nay dù tuổi đã cao, bà Dôn vẫn giữ được ngọn lửa đam mê với văn hóa truyền thống và hát dân ca, đan võng của dân tộc mình. Hiện tại, xã đã hoàn tất việc lập hồ sơ gửi lên các cơ quan ở huyện Bắc Trà My và ngành văn hóa tỉnh Quảng Nam, đề nghị tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian cho bà Hồ Thị Dôn.

Lúc chia tay, bà Hồ Thị Dôn tiễn khách ra tận cổng chào làng Lía (thôn 6). Cùng lúc, mặt trời ngả về bên kia núi. Bà Dôn vẫy tay chào khách làm tôi nhớ mãi giọng hát nhẹ nhàng mà sâu lắng qua những làn điệu dân ca Ca Dong mà bà Dôn đã hát cho tôi nghe. Chúng tôi thầm mong, những tâm huyết, sự tận tâm, trách nhiệm giữ mạch nguồn văn hóa truyền thống Ca Dong ở xã Trà Bui của bà Dôn sẽ giúp lớp trẻ Ca Dong hôm nay hiểu, tích cực học tập, góp phần gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống độc đáo của đồng bào nơi vùng cao Bắc Trà My.

Nguyễn Văn Sơn