Sinh ra và lớn lên ở vùng đất Quảng Yên, năm 18 tuổi, bà Lộc lấy chồng, theo chồng ra mảnh đất Vạn Ninh sinh sống. Từ lúc về làm vợ, bà được mẹ chồng cho đi xem những canh hát nhà tơ, hát múa cửa đình ở những đình, chùa tại địa phương. Lâu dần, tình yêu và sự đam mê nghệ thuật đã ngấm vào máu của bà. Bà coi hát nhà tơ, hát múa cửa đình như một cơ duyên may mắn đến với mình. 

Nói về ý nghĩa của lối hát nhà tơ, hát múa cửa đình, nghệ nhân Hoàng Thị Thảo (80 tuổi) - mẹ chồng của bà Lộc cho biết: “Hát nhà tơ, hát múa cửa đình bắt nguồn từ ca trù Việt Nam. Cũng với những ca nương, trống trầu, phách và đàn đáy, nhưng ở hai loại hình này có nhiều khác biệt, mang lại những đặc trưng nghệ thuật riêng. Nếu như ca trù, người cầm trầu là người chỉ huy buổi hát thì ở hát nhà tơ, hát múa cửa đình, người hát lại là chủ công, trống trầu chỉ phụ đệm theo người hát. Một sự khác biệt rõ nét nữa đó là hát nhà tơ, hát múa cửa đình có múa dâng hương, dâng hoa, dâng nến lên các vị thần và không gian múa chỉ diễn ra tại các đình làng trong ngày hội đầu Xuân. Mỗi kép hát thường có 5 người, trong đó có một kép đánh đàn đáy, một quan viên đánh trống chầu và 3 đào nương thay nhau hát”. 

Một điều mà ai cũng phải thốt lên khi nghe các nghệ nhân hát nhà tơ, hát múa cửa đình biểu diễn, đó là những bài hát mang đậm yếu tố tâm linh. Đây là sự “gắn kết” giữa những người trần gian với những vị anh hùng bề trên trong mối tương quan giao hòa, giữa trời và đất. Là một loại hình nghệ thuật diễn xướng trước thần thánh, trước các vị anh hùng dân tộc nên biểu diễn hát nhà tơ, hát múa cửa đình mang tính kỷ luật cao. Không gian diễn xướng ở chốn linh thiêng nên phải tôn trọng tuần tự biểu diễn và sáng tạo, các đào nương khi tập hát cần đạt theo tiêu chuẩn là “hát hay”, kết hợp nhuần nhuyễn với các loại nhạc cụ thật ăn ý. 

Ông Nguyễn Quang Vinh, Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian tỉnh Quảng Ninh cho biết: “Hát nhà tơ, hát múa cửa đình tồn tại khoảng thế kỷ thứ XIII, thời nhà Lý. Vạn Ninh là một trong những cái nôi của hát nhà tơ, hát múa cửa đình - nơi duy nhất ở Quảng Ninh còn bảo tồn được nghệ thuật này”. Theo nghệ nhân Lê Thị Lộc: “Hát nhà tơ, hát múa cửa đình phần lớn biểu diễn ở chốn linh thiêng cửa đình. Những câu hát chúc thần như lời chào, lời kính cáo của kép hát với thần linh sẽ bắt đầu buổi trình diễn. Sau đó, các đào hát có thể tùy hứng thể hiện sự hiểu biết của mình qua những câu hát khuyên bảo lòng trung của bề tôi với vua, giáo huấn về đạo đức, lòng thủy chung, khuyên bảo con cái về đạo hiếu, về tình làng nghĩa xóm... Qua các giai điệu, lời ca, tiếng hát của hát nhà tơ, hát múa cửa đình, chúng ta có góc nhìn toàn diện về bức tranh xã hội, văn hóa của người dân miền biển, của vùng đất biên giới xưa kia”. 

Tìm hiểu sâu hơn về nghệ thuật hát nhà tơ, hát múa cửa đình, chúng tôi còn hiểu thêm một điều: Hầu hết các bài hát múa có rất nhiều giọng như: Giọng thét nhạc, thả, phú, ca trù, hãm và nhị. Song hành với các lối hát là các điệu múa bình dị, uyển chuyển như: Dâng hương, dâng hoa và dâng nến lên các vị thần. Hát nhà tơ, hát múa cửa đình chủ yếu được truyền miệng nên nhiều bài, nhiều ca từ đã bị thất lạc. Vì vậy, giữ gìn và phát huy những lời ca, điệu múa hết sức quan trọng. Ngoài việc đi sưu tầm những làn điệu cổ ở Viện Nghiên cứu văn hóa, các trung tâm lưu trữ, trung tâm văn hóa xã, tỉnh..., nghệ nhân Lê Thị Lộc còn truyền dạy nghệ thuật này tới nhiều người dân trong xã. Năm 2011, nghệ nhân Lê Thị Lộc đứng ra thành lập câu lạc bộ hát nhà tơ, hát múa cửa đình ở xã Vạn Ninh với 42 hội viên. Hàng tháng, câu lạc bộ tổ chức gặp gỡ, giao lưu, trao đổi kiến thức và tập luyện những bài hát nhà tơ, hát múa cửa đình... vừa để thỏa mãn niềm đam mê của hội viên đối với loại hình dân ca của dân tộc, vừa để tăng cường tình đoàn kết gắn bó các thành viên. 

Năm 2015, bà Lộc được tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian vì đã có thành tích xuất sắc trong bảo tồn và phát triển nghệ thuật hát nhà tơ, hát múa cửa đình. Cũng trong năm đó, nghệ thuật này lọt vào tốp 26 Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia cần được bảo tồn và phát huy. Tin tưởng rằng, với những đóng góp quan trọng, tâm huyết của nghệ nhân Lê Thị Lộc và các hội viên câu lạc bộ hát nhà tơ, hát múa cửa đình ở xã Vạn Ninh, loại hình nghệ thuật này sẽ ngày một được bảo tồn và phát huy trong thời gian tới.

Long Vũ