Tiếp chúng tôi trong gian nhà nhỏ, ông Quyền tâm sự: “Tôi sinh ra tại phường Quang Hanh, thành phố Cẩm Phả. Ngày trước, Cẩm Phả chưa phát triển như bây giờ, vì phần lớn diện tích tự nhiên là núi đá. Người Sán Dìu ở đây định cư trên những dãy núi.

Từ thuở ấu thơ, tôi được bà và mẹ ru bằng những lời ru Soọng cô. Rồi lớn lên, tôi lén theo chân các cha mẹ đi xem hát và sau cùng là tập hát các làn điệu giao duyên. Dân ca Sán Dìu đã đi vào tâm thức tôi như một phần không thể thiếu trong sinh hoạt văn hóa tinh thần. Nhờ những lời ca tiếng hát mà bao chàng trai, cô gái Sán Dìu đã nên duyên vợ chồng, và tôi cũng là một trong những chàng trai được may mắn đó”. 

Dân ca dân tộc Sán Dìu có nhiều loại hình hát, trong đó nổi bật nhất là hát đối đáp (trong lao động sản xuất, giao duyên), hát ru, hát mừng, hát đám cưới... Theo ông Quyền, có rất nhiều truyền thuyết về lối hát độc đáo này. Cùng các sách hát Soọng cô cổ còn lại, thì “soọng” có nghĩa là hát, “cô” là ca.

Lời ca và giai điệu của Soọng cô mềm dẻo đầy sức lan tỏa, diễn tả tâm tư tình cảm của người hát, làm mê đắm lòng người. Có truyền thuyết rằng, trời đất lúc đó gần nhau, có một làng quê đông đúc trù phú soi bóng xuống dòng sông thơ mộng. Bỗng một hôm, ông trời nổi giận cho nước sông dâng cao làm chết muôn loài.

Trong làng có hai chị em nọ nhanh chân chui vào quả bầu khô, nổi lên theo dòng nước nên sống sót. Khi nước rút, vì trong vùng không còn ai nên họ đành lấy nhau, sinh nhiều con cháu, làm cho người Sán Dìu ở đây sinh sôi, phát triển. Tuy làng đông người, nhưng đều là con cháu cùng huyết thống, không thể lấy nhau nên phải sang làng khác tìm hiểu. Để bạn tình ở làng bên rung động, họ dùng tiếng hát để diễn tả lòng mình. Điệu hát Soọng cô ra đời từ đó và tồn tại đến nay.

Nội dung của Soọng cô rất phong phú, đề cập đến nhiều lĩnh vực khác nhau trong đời sống xã hội của dân tộc Sán Dìu, như tình yêu đôi lứa, tình yêu thiên nhiên, quê hương xứ sở, đề cao lao động, phê phán cái xấu... Tùy từng hoàn cảnh cụ thể mà Soọng cô truyền tải những thông điệp văn hóa đến cho mọi người. Lối hát Soọng cô có ba dạng chính sau: hát giao duyên, hát trong đám cưới, hát trong lao động sản xuất.

Ngôn ngữ trong các làn điệu Soọng cô bình dị, mộc mạc nhưng lại rất trang nhã, mềm mại, khéo léo và tinh tế, phản ánh cuộc sống từ những chi tiết đời thường nhất mà không xuất hiện sự thô kệch, vụng về; mọi cử chỉ, lời nói, giao tiếp đều toát lên vẻ lịch thiệp và đậm đà tình người. Cùng với những thay đổi trong tập quán sinh hoạt cũng như sự phát triển của đời sống xã hội, Soọng cô đã có những biến đổi nhất định để phù hợp với con người mới và thời đại mới.

Ông Quyền cho biết, Soọng cô là hình thức sinh hoạt văn nghệ phổ biến của đồng bào Sán Dìu, ra đời từ rất sớm và gắn bó với sự hình thành, phát triển của cộng đồng người Sán Dìu. Vì vậy, mọi mặt trong đời sống xã hội của đồng bào Sán Dìu từ xa xưa cho đến nay đều được tái hiện một cách sinh động trong Soọng cô. Những câu hát phản ánh đầy đủ hiện thực cuộc sống và thế giới tâm hồn của người Sán Dìu hiện lên qua những rung cảm mãnh liệt, tinh tế, đa dạng, độc đáo và sâu sắc, tô đậm thêm vẻ đẹp con người, bộc lộ chất nhân văn cao cả.

Soọng cô không chỉ là một sản phẩm nghệ thuật dân gian, mà còn là tâm thức của dân gian về những hiện tượng lịch sử, xã hội nhất định. Lối hát Soọng cô chủ yếu là những vần thơ tứ tuyệt. Nhưng có nhiều bài, câu đầu ba chữ, ba câu sau mỗi câu bảy chữ. Còn về cách hát Soọng cô thì có thể hát ở khắp nơi, trên nương, hay gian nhà nhỏ, hẻm núi, sân đình, chùa hay là đường đi... Có những canh hát Soọng cô đến mấy ngày không thôi. 

Ông Nguyễn Quang Vinh, Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian tỉnh Quảng Ninh cho biết: “Những cuộc hát Soọng cô có thể kéo dài từ 5 đến 7 ngày, có khi tới 15 ngày, từ làng này qua làng khác. Qua cuộc hát, có nhiều cô gái đẹp, làm nhiều trai làng xiêu lòng yêu nhau. Nhiều cuộc tình thành công, trở thành những đôi vợ chồng trăm năm kết tóc. Soọng cô phản ánh lịch sử trực tiếp hoặc gián tiếp, ở những góc độ, những cung bậc khác nhau. Kí ức dân gian về các sự kiện, hiện tượng lịch sử trong Soọng cô thường không được ghi rõ về mốc thời gian, nhưng nó rất dễ nhớ bởi nó được diễn đạt bằng lời ca và bằng hình ảnh sinh động phản ánh rất chân thực cái nhìn của dân gian về các sự kiện, hiện tượng lịch sử mà nhân dân quan tâm”.

Người Sán Dìu hát Soọng cô bằng cả tâm hồn, cảm xúc, biểu hiện những quan niệm đẹp đẽ, trong sáng, chất phác về mối quan hệ giữa người với người thông qua thái độ tôn trọng nghĩa tình và lòng thủy chung son sắt. Bởi vậy, Soọng cô có giá trị tích cực trong giáo dục con người hiểu biết cội nguồn dân tộc, quê hương, gìn giữ và phát huy những từ ngữ trong các làn điệu dân ca hàm chứa sâu sắc mối quan hệ trong gia đình, họ hàng, anh em, tình yêu đôi lứa, trong lao động sản xuất... để truyền dạy cho thế hệ sau, tạo nguồn cảm hứng sáng tạo cho các văn nghệ sĩ sáng tác phục vụ cuộc sống.

Trải qua bao nhiêu biến thiên của thời cuộc, các làn điệu dân ca Sán Dìu ở phường Quang Hanh, thành phố Cẩm Phả đã dần bị mai một và thất truyền. Nhận thức được tầm quan trọng của việc giữ gìn làn điệu dân tộc, ông Trần Văn Quyền, Chủ nhiệm câu lạc bộ (CLB) hát Soọng cô phường Quang Hanh, Cẩm Phả đã tập hợp những người biết hát dân ca và thành lập CLB của phường vào năm 2009. Ông đã động viên mọi người cùng nhau góp sức, góp tiền theo phương châm xã hội hóa để bảo tồn làn điệu dân ca của dân tộc, đồng thời cùng các hội viên trong CLB quan tâm bồi dưỡng và truyền dạy cho thế hệ trẻ.

Ông Quyền cho biết, từ ngày CLB thành lập, khu, phường rộn ràng, náo nức hơn, các buổi sinh hoạt cộng đồng mọi người đến rất đông, ai cũng mong chờ các tiết mục của CLB. CLB không những duy trì sinh hoạt thường xuyên, biểu diễn, giao lưu giữa các câu lạc bộ trong phường, tỉnh mà còn giao lưu với các tỉnh bạn như Bắc Giang, Thái Nguyên...

Bằng những việc làm thiết thực, ông Quyền cùng với các hội viên CLB đang góp phần tích cực vào việc bảo tồn, phát triển các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Sán Dìu, trong đó có hát soọng cô.  

Long Vũ