Nơi hội tụ nền văn hóa Đông Sơn – Sa Huỳnh

Di chỉ khảo cổ Phôi Phối – Bãi Cọi nằm giữa 2 thôn Trung Sơn và Bắc Sơn, thuộc xã Xuân Viên (huyện Nghi Xuân). Di tích này nằm trong thung lũng của dãy núi Hồng Lĩnh, trên một cồn cát với diện tích khoảng 1km2, chạy theo hướng Đông – Tây. Đây là di tích khảo cổ học khá quan trọng trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh và trong hệ thống các di tích khảo cổ học trên toàn quốc.

Năm 1974, trong quá trình nghiên cứu, dấu vết liên quan thời kỳ Hùng Vương ở Nghệ Tĩnh, nhóm nhà khảo cổ học thuộc Viện Khảo cổ học Việt Nam đã tình cờ phát hiện nhiều hiện vật tại đây. Năm 1976, các nhà khảo cổ học đã tiến hành khai quật và kết quả đã đưa lại nhiều thông số khoa học cho các nhà nghiên cứu. Từ đó, các nhà nghiên cứu lịch sử, khảo cổ... có những góc nhìn, nhận định về chặng đường hình thành, phát triển các nền văn hóa giai đoạn tiền – sơ sử (trong khung niên đại khoảng 2.500 – 2.000 trước Công nguyên).

Tính đến nay, tại di chỉ khảo cổ này đã tiến hành 3 đợt khai quật vào năm 1976, 2008 và 2012. Qua các đợt khảo sát, khai quật, các nhà khoa học đã phát hiện nhiều đồ gốm, đồ đá, đồ nung, đồ đồng, rìu mài ở lớp trên, công cụ ghè, đẽo lớp dưới. Trong đó, có nhiều ngôi mộ đặc trưng với hai kiểu táng thức là mộ chum, bình và mộ đất. Những phát hiện này cho thấy, di chỉ Phôi Phối - Bãi Cọi có tầm quan trọng, vị trí đặc biệt trong việc nghiên cứu thời sơ sử Hà Tĩnh cũng như ở Việt Nam.

Khu vực này được đánh giá là nơi bảo lưu các giá trị văn hóa từ hậu kỳ đá mới, văn hóa đồ đồng đến văn hóa Lý - Trần, Lê. Đặc biệt, đây là địa bàn giao thoa, hội tụ của nền văn hóa Đông Sơn (khu vực phía Bắc) và văn hóa Sa Huỳnh (khu vực Nam Trung bộ) - một di tích khảo cổ học hiếm có trong hệ thống di tích khảo cổ học Việt Nam.

Năm 2013, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ra Quyết định số 672/QĐ-BVHTTDL xếp hạng “Di tích khảo cổ học Phôi Phối – Bãi Cọi là di tích quốc gia”.

Di tích cấp quốc gia bị bỏ quên

Sau 7 năm được "sắc phong" là di tích cấp quốc gia, nhưng khu di chỉ có vai trò quan trọng trong việc nghiên cứu các nền văn hóa đang dần bị bỏ quên.

Phải rất khó khăn, chúng tôi mới tìm được đường vào khu di chỉ, bởi di tích không có biển chỉ dẫn và rào chắn phân định ranh giới, nhiều người còn nhầm tưởng đây chỉ là một bãi đất hoang. Người dân sống quanh khu vực này đã tận dụng bãi đất trống để chăn thả trâu bò, gà vịt. Rác thải dân cư cũng được tập kết tại đây khiến khu di chỉ càng thêm nhếch nhác. Đặc biệt, nhiều khu vực đất cát có dấu hiệu bị đào trộm nham nhở, nhiều dấu vết đào xới còn mới nguyên.

Ông Phan Xuân Cảnh, Bí thư Chi bộ thôn Nam Viên bức xúc: “Việc đào trộm cát trong khu di tích chủ yếu là người dân tại các xã khác làm. Gần đây, việc này càng tái diễn nhiều lần, người dân trong thôn cũng rất bức xúc. Chúng tôi đã nhiều lần kiến nghị lên cấp trên nhưng chưa thấy xử lý. Do khuôn viên di tích không có biển báo, không rào chắn, cũng không có người bảo vệ nên rất khó để quản lý. Về lâu dài, nếu không có kế hoạch để bảo tồn thì khu di chỉ này sẽ bị xâm hại, ảnh hưởng đến quá trình nghiên cứu của các đoàn khảo cổ”.

Trao đổi về vấn đề này, ông Đậu Minh Ngụ, Chủ tịch UBND xã Xuân Viên thừa nhận có tình trạng khai thác cát tại khu vực di tích: "Do diện tích khu di chỉ tương đối rộng lớn, lại là vùng đất cát nên rất khó khăn trong việc quản lý. Những năm trước, xã có triển khai đào đường hào để ngăn cản các phương tiện ô tô vào khai thác cát, tuy nhiên, lâu nay không có kinh phí nên xã không tiến hành xây bao được. Địa phương đã có văn bản báo cáo lên cấp trên để có biện pháp bảo vệ khu di tích này” - ông Ngụ phân trần.

Tại báo cáo của Bảo tàng Hà Tĩnh cũng nhiều lần khẳng định việc di tích đang bị xâm hại do quá trình lấy cát của người dân địa phương. Ngoài ra, nạn xăm trộm đồ cổ cũng ảnh hưởng rất lớn, làm phá vỡ và nguy cơ biến mất di chỉ khảo cổ.

Cũng theo ông Trần Phi Công, Phó Giám đốc Bảo tàng Hà Tĩnh, ngoài việc bị đào trộm cát, di tích còn bị nhiều người vào xăm để tìm cổ vật.

Tuy nhiên, thẩm quyền xử lý không thuộc Bảo tàng tỉnh. Sau khi được xếp hạng di tích cấp quốc gia sẽ do Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch quản lý.

Khánh Chi