Theo Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, tính toán chung các thị trường khác, giá trị nhập khẩu nguyên của toàn ngành trong 11 tháng năm 2021 đã lên tới 4,183 tỷ USD, tăng 140,5%, khi xuất khẩu điều khiển trong đoạn này chỉ đạt 3,445 tỷ USD, tăng 18,5% so với cùng kỳ năm 2020. Điều này cũng có nghĩa là siêu nhập ngành lần đầu tiên với mức thâm hụt hơn 738 triệu USD, khi các năm trước đều giảm dư hơn 1 tỷ USD / năm.

Nhìn nhận sự việc với lượng nhập liệu từ Campuchia gia tăng biến, Hiệp hội Điều hành Việt Nam (Vinacas) kho về con số thống kê. Nguyên liệu nhập khẩu doanh nghiệp để xuất khẩu biến chế mà kết quả nhập lại siêu tức là lỗ hổng hoặc các doanh nghiệp tồn tại rất lớn.

Campuchia là một trong những nguồn cung điều nguyên liệu cho Việt Nam, nhưng sản lượng nhập khẩu trước đây chưa từng vượt mức 300.000 tấn/năm. Cuối năm 2017, Vinacas đã công bố kế hoạch hợp tác cùng Bộ Nông Lâm Ngư nghiệp Campuchia xây dựng vùng nguyên liệu với mục tiêu đưa sản lượng lên 1 triệu tấn điều thô vào năm 2025. Dựa theo số liệu thống kê của năm 2021 thì kế hoạch này đã “về đích” quá bất ngờ.

Nghi vấn được dư luận đặt ra là phải chăng điều châu Phi đã gian lận xuất xứ thành điều Campuchia để trốn thuế. Tuy nhiên, theo phân tích của các chuyên gia thì doanh nghiệp sẽ không được hưởng lợi nếu đưa điều châu Phi vòng qua Campuchia vì chi phí vận chuyển rất lớn. Trong khi đó, do phần lớn điều thô nhập khẩu đều được chế biến để xuất khẩu nên cả 2 nguồn hàng Campuchia và châu Phi đều không phải đóng thuế. Thực tế, thời gian qua, nhập khẩu điều thô từ Bờ Biển Ngà cũng tăng trên 36% so với cùng kỳ năm 2020 về sản lượng.

Từ câu chuyện nhập siêu cho thấy ngành điều Việt Nam đang có một mâu thuẫn lớn cần được giải quyết là: khâu chế biến phát triển mạnh mẽ, thị trường rộng mở toàn cầu, hạt điều Việt Nam có chất lượng tốt vào tốp đầu thế giới nhưng chỉ đáp ứng một phần rất nhỏ cho chế biến.

Lý giải mâu thuẫn này là do ngành chế biến hạt điều phát triển quá nhanh với công suất chế biến của ngành điều từ 2-3 triệu tấn/năm, trong khi nguồn cung trong nước chưa tới 20% nên mỗi năm Việt Nam cần nhập khoảng 1,4 triệu tấn điều thô.

Thời gian qua, diện tích điều bị thu hẹp, nhiều vùng nguyên liệu lớn không còn vì sự cạnh tranh của những cây trồng khác có hiệu quả kinh tế cao hơn. Đơn cử 1ha trồng điều cho thu hoạch bình quân khoảng 2 tấn/năm, dù bán với giá tốt nhất 35.000 đồng/kg thì người nông dân chỉ thu được 70 triệu đồng, trong khi trồng cây ăn quả có thể đạt doanh thu hàng trăm triệu đồng.

Thế nên, cây điều chỉ còn trụ lại ở những vùng đất khô cằn, không thể canh tác cây trồng khác tại Bình Phước, Đắk Nông, Bình Thuận, Đắk Lắk.

Dự báo sản lượng điều xuất khẩu sẽ giữ vững ổn định trong những năm tiếp theo. Để đáp ứng nhu cầu chế biến điều trong nước, chúng ta cần xây dựng vùng điều nguyên liệu theo hướng phát triển bền vững chứ không thể khi cần thì khuyến khích, yêu cầu người dân trồng, khi khó khăn tiêu thụ thì bỏ rơi họ.

Một tín hiệu vui là Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đang cùng Vinacas thực hiện chương trình cải tạo giống như quy trình canh tác để nâng cao năng lực và điều kiện cây chất lượng. Tỉnh Bình Phước - “thủ phủ” Việt Nam đang triển khai kế hoạch phát triển theo hướng sản xuất lớn. Các biến chế tạo doanh nghiệp cũng đang hỗ trợ xây dựng vùng nguyên liệu cho chính họ, đầu tư vào chất lượng cao, đặc biệt là cơ sở. Với đồng điều hành của doanh nghiệp, trồng trọt có hiệu quả, người dân sẽ có xu hướng chuyển sang trồng trọt, hình thành vững chắc vùng nguyên.

Hoàng Lâm