Theo thông tin từ Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước, châu bản triều Nguyễn là khối tài liệu hành chính còn lại duy nhất, tương đối toàn vẹn của chế độ quân chủ cuối cùng ở Việt Nam. Mỗi trang tài liệu là một câu chuyện sống động đương thời. Đó không chỉ là câu chuyện lịch sử của một triều đại, lịch sử của một dân tộc, quốc gia, mà còn là lịch sử của khu vực và thế giới.

Dưới triều Nguyễn, châu bản là nguồn sử liệu đáng tin cậy phục vụ việc biên soạn chính sử và các sách điển lệ của vương triều trong suốt hơn 143 năm tồn tại. Châu bản triều Nguyễn là tài liệu đặc biệt quan trọng vì mang bút tích của nhà vua, được bảo quản trong các kho lưu trữ của cung đình, là nguồn tư liệu vô cùng quý giá để nghiên cứu về lịch sử, văn hóa cũng như toàn bộ hoạt động của triều đình và đời sống xã hội thế kỷ XIX và nửa đầu thế kỷ XX.

Trước khi được đưa về bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia I - Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước vào năm 1991, châu bản triều Nguyễn đã trải qua quá trình thiên di kéo dài cùng những biến động, thăng trầm của đất nước. Châu bản từng được chuyển từ Viện Văn hóa Huế năm 1942, sau đó được đưa sang bảo quản tại Viện Đại học Huế theo lệnh của Tổng thống chính quyền Việt Nam Cộng hòa năm 1959. 2 năm sau, châu bản được di chuyển lên Đà Lạt trước khi về lại Sài Gòn vào tháng 3/1975 rồi giao cho Kho Lưu trữ trung ương II năm 1978.

Sau những năm tháng lặng yên dưới lớp bụi thời gian, châu bản lại nhận được sự quan tâm của đông đảo công chúng trong và ngoài nước. Ngày 14/5/2014, hồ sơ châu bản triều Nguyễn của Việt Nam được UNESCO công nhận là Di sản tư liệu Chương trình Ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương.

Chiều 24/3 vừa qua, UBND huyện Hoàng Sa (thành phố Đà Nẵng) phối hợp với Trung tâm Lưu trữ quốc gia I khai mạc triển lãm “Đà Nẵng nhìn từ biển qua Di sản tư liệu thế giới châu bản triều Nguyễn” với 3 phần: Vịnh cảng vùng biển Đà Nẵng - vị thế giao thương quan trọng; hoạt động bảo đảm an ninh vùng biển Đà Nẵng - Quảng Nam và thực thi chủ quyền trên quần đảo Hoàng Sa. Các châu bản triều Nguyễn tại triển lãm lần này tập trung vào quá trình hình thành và phát triển đô thị Đà Nẵng, đặc biệt là vị trí, vị thế quan trọng về kinh tế, chính trị và quốc phòng, an ninh.

Theo ghi chép trong nhiều bản đồ và thư tịch cổ, quần đảo Hoàng Sa thuộc lãnh thổ Việt Nam. Triều đình nhà Nguyễn đã quản lý và lập đội Hoàng Sa phái đi khai thác sản vật ở quần đảo Hoàng Sa. Thời vua Gia Long tiếp tục sai mộ dân ngoại tịch lập đội Hoàng Sa để đi thăm dò đường biển và khai thác sản vật ở Hoàng Sa. Sau khi nối ngôi, vua Minh Mạng đẩy mạnh việc quản lý trên quần đảo, sai phái binh dân ra khảo sát, đo vẽ bản đồ, cắm mốc đánh dấu những nơi đã tới, cứu hộ tàu thuyền gặp nạn khi qua hải phận. Những hoạt động đó trở thành định lệ và được các vua kế nhiệm thực thi để bảo vệ vùng hải dương này.

Bởi vậy, trong số các châu bản triều Nguyễn được lưu trữ, nhiều châu bản có nội dung liên quan đến các quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa. Tư liệu này là bằng chứng hùng hồn về chủ quyền biển, đảo của Việt Nam. Những tài liệu trên cũng cho thấy chính sách và mối quan tâm lớn của triều đình nhà Nguyễn với vấn đề chủ quyền biển, đảo. Thời gian qua, các trung tâm của Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước đã đưa nhiều tài liệu lưu trữ ra xã hội nhằm cung cấp bằng chứng lịch sử, góp phần khẳng định Hoàng Sa và Trường Sa là lãnh thổ của Việt Nam.

Theo ông Võ Ngọc Đồng, Chủ tịch UBND huyện Hoàng Sa, châu bản triều Nguyễn là những văn bản hành chính được hình thành trong quá trình quản lý nhà nước của vương triều Nguyễn. Nó hội tụ đầy đủ các tiêu chí về tính độc đáo, xác thực, duy nhất và có tầm ảnh hưởng quốc tế. Châu bản triều Nguyễn có giá trị quan trọng trên nhiều phương diện. Đối với Đà Nẵng, có rất nhiều châu bản thể hiện chính sách của triều Nguyễn về đô thị này, đặc biệt là đánh giá cao vai trò của Đà Nẵng về kinh tế, thương mại, quân sự và quốc phòng. Triển lãm lần này công bố lần đầu gần 100 văn bản lưu hình dấu và bút tích vua phê là những sử liệu tín thực góp phần làm sáng tỏ vai trò, vị thế của vùng biển Đà Nẵng trong lịch sử và nhiều thông tin giá trị tới công chúng.

Chính sách quản lý nhà nước đối với vùng biển Đà Nẵng của nhà Nguyễn và truyền thống vươn khơi bám biển của cha ông ta còn lưu dấu trên châu bản, cho thấy vai trò, vị thế của vùng biển Đà Nẵng và bức tranh chân thực về tinh thần, ý chí bảo vệ biển khơi của người xưa. Như vậy, đó không chỉ là câu chuyện của lịch sử, mà còn là sợi dây gắn kết quá khứ với hiện tại và tương lai, như ánh sáng soi tỏ hải trình cho hậu thế.

Bên cạnh tư liệu châu bản triều Nguyễn, triển lãm lần này cũng giới thiệu các hình ảnh, bản đồ về Hoàng Sa, trong đó có bản đồ huyện đảo Hoàng Sa mới nhất bằng tiếng Việt và tiếng Anh của Nhà xuất bản Tài nguyên - Môi trường và bản đồ Việt Nam.

Triển lãm cũng giới thiệu các hình ảnh đẹp về thành phố biển Đà Nẵng, các hoạt động kinh tế biển sôi động, hình ảnh vươn khơi bám biển Hoàng Sa của các ngư dân, các hình ảnh về hoạt động bảo vệ vùng biển của các lực lượng chức năng, cứu hộ trên biển; hoạt động huấn luyện sẵn sàng chiến đấu. Với ý nghĩa đó, triển lãm đã thu hút đông đảo người dân đến “tận mục sở thị” với mong muốn phần nào cảm nhận được hơi thở cuộc sống Đà Nẵng xưa cũng như dấu ấn của các bậc tiền nhân…

Trúc Hà