Trong chuyến về xã Trà Kót công tác, có dịp ngồi cùng già Nguyễn Thanh Nghĩa (78 tuổi), ở thôn 2, xã Trà Kót, huyện Bắc Trà My và được tận mắt nhìn thấy già Nghĩa đan xui, chúng tôi cảm nhận tình cảm của người đàn ông dân tộc Cor gửi gắm qua từng sản phẩm đan lát. Già Nghĩa cho biết: “Chiếc xui có từ khi nào thì hiện nay không ai biết rõ. Chỉ biết rằng, đối với người Cor, xui là vật dụng nhất thiết phải có trong ngôi nhà dài từ khi những người con dân tộc Cor gắn bó, lẫm chẫm tập đi trên vùng Trường Sơn. Rồi theo thời gian, xui trở thành người bạn thân thiết, thủy chung với đàn ông Cor”.

Được biết, trong gia đình của người Cor, việc đan lát là việc của đàn ông. Do đó, từ lúc biết đi rừng, biết cầm rựa phát rẫy, đàn ông đã học cách đan những vật dụng trong gia đình, từ những đồ vật đơn giản cho đến phức tạp như chiếc xui. Theo đó, nguyên liệu để đan một chiếc xui được chọn từ vật liệu có sẵn trong rừng, nơi địa vực người Cor sinh sống. Người Cor thường chọn cây lồ ô già, không bị kiến đục lỗ hoặc bị cụt ngọn từ một năm tuổi trở lên, bởi cây non quá sẽ bị giòn, dễ gãy. Riêng sợi mây dùng để đan xui phải là loại mây cám, mây song không già mà cũng không non quá để khi chẻ mây cho sợi đều và khi gầy nan có độ dẻo cao để dễ đan, dễ uốn.

Cây lồ ô chặt đem về, để vài ba ngày cho ngả sang màu nâu, rồi chẻ ra thành nhiều miếng bằng ngón tay út, đem đặt trên giàn bếp cho thật khô để làm trụ, tạo dáng hình cho xui. Mây khai thác về, chẻ đôi rồi đem ngâm ở dưới suối chừng một tháng, sau đó vớt lên chẻ đều, vót mỏng sợi đem để trên dàn bếp hong qua lửa chừng 10 ngày thì lấy xuống đan xui.

Già Nghĩa cho biết thêm: Kỹ năng và kỹ thuật đan xui khó và phức tạp nhất là ở khâu chẻ, vót mây và lúc gầy nan phải chọn chính tâm, thì khi đan xui không bị lỗi, và không những quyết định chiếc xui đẹp hay xấu mà còn quyết định độ bền của xui nữa. Xui được đan hoàn toàn bằng sợi mây vót mỏng đều nhau, theo kiểu nan long hai kết hợp với kỹ thuật đan luồng sợi tạo bề mặt của xui khít với hình dáng của xui, khi gặp trời mưa thì nước sẽ không thấm ướt.

Tấm manh xui có chiều dài khoảng 4 gang tay (80cm), rộng 3 gang tay (30cm). Hai đầu của xui thì đan dài thêm ra theo đúng kích cỡ 1 gang tay (20cm), dáng tựa chữ thập. Nên từ trước đến giờ, ở các làng người Cor thì xui đều chỉ được những người đàn ông rành nghề tạo nên.

Song, xui thể hiện nét đẹp đặc trưng phổ biến không chỉ bởi các mối đan bằng dây mây kết kín, mềm mại với hai quai đeo phù hợp với cuộc sống vùng cao. Khi hoàn thành tấm xui, người đan phải đan lại múi nan ở phần ngoài cùng của xui. Công đoạn cuối cùng quyết định xui đẹp hay xấu, là khi gấp đôi tấm đan, tạo phần ngăn túi chính ở giữa trước, rồi mới tạo hai ngăn nhỏ ở bên thân xui tương đối bằng nhau.

Để cho xui vững chắc, thân xui bao giờ cũng có 4 thanh lồ ô được ép từ đáy lên miệng, giúp cho xui được cứng cáp, không bị lệch khi mang nặng, phải mất nhiều tháng mới hoàn thành chiếc xui. Dây mang xui cũng đan bằng mây song, được vót mỏng và đan theo nan long hai kết hợp kiểu đan thắt con tít thì dây mới bền và chắc chắn...

Sau khi hoàn thiện chiếc xui có dáng tựa hình cánh dơi. Nếu như chưa sử dụng, thì người Cor thường gác xui trên bếp để hun khói, giúp xui bền hơn, tránh mối mọt. Chiếc xui đan đúng cách, có thể dùng từ 25 - 30 năm mới hư.

Đến nay, nghề đan lát truyền thống của người Cor trên huyện vùng cao Bắc Trà My đã gắn bó với người Cor suốt nhiều thập kỷ. Những sản phẩm đan lát, trong đó có xui không chỉ là những vật dụng đơn thuần phục vụ sản xuất của bà con, mà còn mang trong đó tâm hồn, cốt cách của người Cor. Xui là vật dụng để người đàn ông Cor dùng để đựng cơm nếp, dao, rựa, thuốc hút, dụng cụ lấy lửa...

Xui còn được những bàn tay khéo léo, tài hoa trang trí, được người đan gửi gắm bao tình cảm và đồng hành với đàn ông Cor trên mọi nẻo đường mỗi khi lên rẫy, vào rừng để săn bắt hay đi thăm họ hàng, sui gia, anh em ở những bản, làng xa xôi vào những mùa lễ hội... Xui được người Cor nơi đây gìn giữ, tạo nên những nét văn hóa đặc sắc riêng biệt không thể thiếu trong đời sống của đồng bào Cor trên dãy Trường Sơn.

Nguyễn Văn Sơn