Giá trị cốt lõi

Theo đánh giá của giới chuyên gia quốc tế về Biển Đông, COC có thể được xem là chiếc “chìa khóa” mở ra cánh cửa thịnh vượng cho khu vực mà trước hết là hạn chế hiệu quả các sự cố, diễn biến có thể gây ảnh hưởng tiêu cực tới an ninh và ổn định của khu vực. Song, để COC có thể được ra đời, yếu tố quan trọng bậc nhất là sự đảm bảo lợi ích của tất cả các bên liên quan. COC sẽ không chỉ nhắm tới việc đảm bảo Biển Đông là vùng biển an toàn đối với các quốc gia mà bao trùm hơn là phải bảo vệ lợi ích của các quốc gia, đặc biệt là các quốc gia thành viên của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN).

Theo giới chuyên gia, trong bối cảnh thế giới đầy biến động khó lường, trong đó, sự cạnh tranh giữa các nước lớn ngày càng phức tạp mà nổi bật trong thời gian gần đây là sự ra đời của Thỏa thuận an ninh ba bên giữa Mỹ, Anh, Australia (AUKUS) đặt ra nhiều nguy cơ làm gia tăng căng thẳng tại khu vực. Vì vậy, COC có thể cụ thể hóa các khía cạnh của trật tự quốc tế dựa trên luật pháp quốc tế, bao gồm Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển năm 1982 (UNCLOS) được áp dụng tại khu vực Biển Đông. COC cũng sẽ thiết lập các quy tắc và quy trình quan trọng để quản lý những diễn biến căng thẳng.

Giáo sư, Tiến sĩ địa chiến lược Azmi Hassan, Đại học Teknologi Malaysia nhìn nhận, một trong những điều dễ nhận thấy nhất là COC có thể ngăn chặn các hành vi bành trướng, vi phạm luật pháp quốc tế,... đặc biệt là trong Vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) của thành viên ASEAN. Chính vì vậy, COC cần hoàn thành càng sớm càng tốt và ASEAN cần hợp tác hiệu quả hơn nữa để đạt được điều này.

Tiến sĩ Roy Anthony Rogers, Giảng viên cấp cao Khoa Nghiên cứu và Chiến lược Quốc tế, Đại học Malaysia nhìn nhận, các quốc gia thành viên ASEAN liên quan cần tiếp tục lên về những hành vì gây căng thẳng tại Biển Đông. Đặc biệt là cần tận dụng các kênh ngoại giao và thượng tôn luật pháp quốc tế, bao gồm UNCLOS và Công ước Vienna về Quan hệ Ngoại giao năm 1961. Tiến sĩ Rogers nhấn mạnh, các giải pháp quân sự sẽ không thể giải quyết vấn đề Biển Đông mà chỉ COC mới là giải pháp có hiệu lực, hiệu quả thực chất.

Theo ông Aristyo Rizka Darmawa, Giảng viên Luật Quốc tế tại Trung tâm Chính sách Đại dương Bền vững, Đại học Indonesia, việc duy trì động lực đàm phán COC có 4 vấn đề cốt lõi tạo nên giá trị thực chất của COC. Trước hết, COC cần xác định rõ phạm vi địa lý trên cơ sở tuyên bố chủ quyền các quốc gia, tuân thủ UNCLOS. Phạm vi địa lý của COC có ý nghĩa rất quan trọng, bất kỳ tuyên bố nào dựa trên cơ sở lịch sử không được UNCLOS công nhận đều không được chấp nhận.

Tiếp đó là tính ràng buộc pháp lý đối với các bên của COC nhằm tạo cơ sở để có được cơ chế giải quyết tranh chấp rõ ràng cho các trường hợp vi phạm. Cùng với đó là cơ chế giám sát và tuân thủ để đảm bảo tính hiệu quả. Mặt khác, COC cần đưa ra cơ chế giải quyết tranh chấp dựa trên việc diễn giải COC hoặc việc thực hiện và áp dụng các nghĩa vụ theo thỏa thuận.

Củng cố vai trò trung tâm

COC hiện nay vẫn đang được các bên tích cực đàm phán với mục tiêu đạt được một bản COC hiệu lực, hiệu quả, thực chất. Tuy nhiên, quá trình đám phán này được giới chuyên gia nhận định là sẽ còn kéo dài vì vậy, trong bối cảnh hiện nay khi COC chưa được hoàn thiện sẽ cần thúc đẩy các cơ chế hiện có.

Tại khu vực, ASEAN đóng vai trò trung tâm và vai trò này cùng các cơ chế hợp tác an ninh trong khu vực cần phải được củng cố mạnh mẽ hơn nữa để kiểm soát và lường trước những hậu quả không mong muốn xảy ra ở Biển Đông. Tiến sĩ Alma Maria O. Salvador, Đại học Ateneo de Manila, Philippines cho rằng, ngoại giao phòng ngừa trên Biển Đông đóng vai trò rất quan trọng. Bởi đây là giải pháp quản lý các vấn đề phát sinh ngoài ý muốn, tìm kiếm cứu nạn và thiết lập đường dây nóng. Trước đây vào năm 2014, Bộ Quy tắc ứng xử về các vụ chạm trán bất ngờ trên biển (CUES) đã được 21 quốc gia, trong đó có nhiều nước ASEAN, Trung Quốc và Mỹ thông qua đã thúc đẩy an toàn trong các vụ đối đầu trên biển.

Theo Bộ Quy tắc này, ASEAN đã khuyến khích các cường quốc ngoài khu vực ủng hộ những biện pháp xây dựng lòng tin thông qua tuân thủ các cơ chế đa phương, bao gồm CUES. Hiện nay, một trong những yếu tố quan trọng hàng đầu, đòi hỏi sự kiên trì thực hiện là ASEAN cần thúc đẩy việc thực thi luật pháp quốc tế, bao gồm UNCLOS, ủng hộ công khai giá trị pháp lý của phán quyết của Tòa Trọng tài Thường trực (PCA) năm 2016.

Đối với COC, giới chuyên gia khẳng định, kiên trì, giữ vừng lập trường nguyên tắc sẽ tạo nên một COC tốt. Việc nóng vội sẽ dẫn tới những thỏa thuận tồi. Mặt khác, Biển Đông hay COC cần phải được xác định là vấn đề chung, lợi ích chung, thay vì chỉ là chuyện riêng giữa ASEAN hay một số quốc gia liên quan trực tiếp. ASEAN lâu nay đã phát huy hiệu quả vai trò trung tâm giải quyết tranh chấp trên Biển Đông, ngày càng khẳng định vai trò, vị thế và bản lĩnh của ASEAN trên trường quốc tế.

Thanh Trúc