Quê tôi ở xã Nga Tân - xã trồng cói nghèo nhất trong 26 xã của huyện Nga Sơn, tỉnh Thanh Hóa. Người dân quanh năm “bán mặt cho đất, bán lưng cho trời, sống chết nhờ cậy vào cây cói”. Thời bao cấp, tết đến, chuyện không có thịt là bình thường. Bước sang thời kỳ đổi mới, cuộc sống người dân vẫn còn nghèo khổ lắm. Chẳng thế mà nhiều người dân cứ gọi “lái” Nga Tân là “nga bêu” (hàm chỉ người dân đói khổ, quanh năm chân lấm tay bùn).

Cũng như bao gia đình nghèo khổ khác, mỗi lần tết đến xuân về, gia đình tôi cũng cố gắng “chạy vạy” sắm cái tết có thịt, bánh để có không khí ngày xuân. Vốn nhà nghèo có 7 chị em nên mẹ tôi phải chuẩn bị tết trước cả hai tháng. Tiền bán rau mồng tơi, rau muống, mẹ góp lại. Từ giữa tháng 12 âm lịch, mẹ đã mua miến dong, mộc nhĩ để gói giò mỡ và vài cân gạo nếp để giành trước trong cái vò nhỏ. Tuy không còn thời bao cấp, song nói chuyện gói bánh chưng bằng gạo nếp ròng (nếp nguyên) ở quê tôi những năm 1999-2000 không phải nhà nào cũng có. Ngay đến làm giò nạc cũng hiếm, bởi dân nghèo, nhà nào cũng thích ăn dò mỡ. Mà tiền đâu mua giò nạc xa xỉ ấy.

Sáng 30 tết năm 2000, trời rét căm căm, mẹ dậy từ sớm đi chợ mua hành tươi về làm cuốn- loại thức ăn hỗn hợp gồm rau, trứng, tôm cuộn chặt trong hành lá luộc. Các chị tôi dọn dẹp nhà cửa, trang trí bàn thờ. Mâm cơm cúng trưa ba mươi tết giản đơn chỉ hơn ngày thường đĩa giò mỡ, chục nem chua xứ Thanh, đĩa cuốn, tô miến dong và đặc biệt hơn cả là thùng bia 333 và vài lon bò húc tôi mua từ chợ tỉnh. 18 năm trước, bia 333 ở quê tôi là hàng xa xỉ. Nhà nào có bia uống tết gọi là sang, giàu, hoặc có con đi miền Nam về, hoặc nhà có người làm cán bộ.

Trước bàn thờ tổ tiên, tay mẹ run run cầm đĩa tiền đài khấn cầu tài lộc cho gia đình, con cháu khỏe mạnh, làm ăn phát tài phát lộc. Qua làn khói hương mỏng, mắt mẹ rưng rưng nhìn lên ảnh bố - người chồng đã đồng hành trong cuộc đời cùng mẹ suốt 65 năm nuôi 7 chị em tôi trưởng thành lớn khôn.

Sau khi nhang tàn trên bàn thờ tổ tiên, mâm cơm tất niên trưa ba mươi tết dọn trên chiếu cói dưới nền nhà. Cả gia đình tôi quây quần bên nhau quanh 3 chiếc chiếu cói trải dài. Nâng ly rượu quê chúc nhau sức khỏe, cả nhà bình an. Lúc đó, tất cả chúng tôi lúc đó nhìn mẹ - cảm giác hạnh phúc vô bờ.

Sau ăn uống no nê, cả nhà ngồi quanh chiếu ăn trầu và kể chuyện tết. Mẹ bảo “Nói là no ba ngày tết, đói ba tháng hè nhưng ngày xưa khổ lắm. Tết làm gì có thịt mà ăn. Nhà nào khá giả lắm mới có cân thịt. Giờ sướng chán rồi, thịt cá đều có”. Rồi mẹ kể cuộc đời của mẹ lấy bố lúc 16 tuổi, nhà nghèo, phải bện thừng, làm thuê cho địa chủ nuôi con. Những ngày cực khổ cùng bố đi chẻ cói thuê rét mướt và không quên giá rét thấu xương lặn lội ra đồng cói bắt cáy đem về đổi gạo nấu nồi cháo loãng cho con. Rồi chuyện mùa giáp hạt mẹ đi mót lúa tận đồng chiêm trũng rạ quá đầu ngưới. Cả cuộc đời mẹ là quang gánh, gánh trên đó là những bó rau muống, mồng tơi, xời cáy. Chúng tôi lớn lên, trưởng thành từ đôi quang gánh đẫm mồ hôi và nước mắt của mẹ.

20 năm - một khoảng khá dài so với dòng chảy của thời gian, nhưng bữa cơm tất niên trưa ba mươi tết ngày ấy không bao giờ quên được. Nó đã ăn sâu vào tiềm thức và trở thành “di sản hữu hình” về ký ức đã qua.

Tết Canh Tý này - thêm một năm nữa tôi xa quê hương nơi chôn nhau cắt rốn. Mâm cơm tất niên trưa ba mươi tết có bia Nhật Bản đắt tiền, có bánh Socola ngoại. Tất cả dư vị ngày tết đều “lạ, sang, độc”, song tôi vẫn thấy thiếu dư vị bữa cơm tất niên trưa ba mươi mẹ nấu ngày xưa. Đó là bữa cơm bằng tình mẫu tử thiêng liêng và tình yêu thương vô bờ bến của mẹ giành cho tôi - người con của mẹ giờ đã trưởng thành từ gánh gồng của mẹ.

Viết dòng cảm xúc này mắt tôi cay cay. Hình ảnh bữa cơm trưa ba mươi tết của mẹ ùa về. Dâng tặng mẹ bài thơ của đứa con xa nhà;

Tất niên của Mẹ
Tôi nhớ lại mùa xuân năm ấy
Mẹ tôi đi bán cáy
Mua từng mớ rau lang
Đôi vai nặng trĩu đò ngang
Trời mưa trơn trượt mẹ mang gạo về
Cả nhà một bữa no nê
Mẹ còn đói bụng, nhưng hả hê trong lòng

Vai đeo xời cáy, mùa đông
Lội ra đồng cói, đói lòng xế trưa

Hao gầy, gánh bổi dưới mưa
Đầu đội mủng lúa ngày xưa vẫn còn

Tất niên đạm bạc mùa đông

Trên manh chiếu cói ấm lòng chúng con

Mâm cơm của mẹ vẫn còn

In trong ký ức, đứa con xa nhà.

Mai Thắng