Hiện tại, trên địa bàn tỉnh có các vùng chè cổ thụ và lâu năm như: xã Tả Thàng (huyện Mường Khương), xã Hoàng Thu Phố, Bản Liền (huyện Bắc Hà), xã Dền Sáng, Dền Thàng (huyện Bát Xát)... Thời gian trước đây, diện tích những vùng chè cổ thụ này dần bị thu hẹp, có nhiều lý do, chè không được giá, nhiều gia đình chặt bỏ chuyển đổi trồng cây khác, thậm chí, có gia đình còn chặt cây chè cổ thụ để xẻ ván làm nhà, chặt chè làm củi đun. Cũng có khoảng thời gian, nhiều người có thú săn lùng cây chè cổ thụ về làm cảnh tại các trang trại, nhà vườn, khiến cho những rừng chè cổ thụ ở vùng cao Lào Cai vơi dần.

Giá trị của vùng chè cổ thụ ở Lào Cai được nhiều chuyên gia trong lĩnh vực chè của Việt Nam đánh giá có chất lượng, tuy nhiên, chưa biết khơi mở tiềm năng. Lý do là công tác bảo tồn còn chưa được chú trọng, công nghệ chế biến còn lạc hậu. Những năm chưa xảy ra dịch Covid-19, bà con vùng trồng chè cổ thụ có xu hướng xuất ngoại làm ăn xa, giá thị trường thu mua chè búp tươi bấp bênh, giá cũng chỉ bằng giá chè thường..., vì vậy, người dân không mấy mặn mà với cây chè.

Trước thực trạng đó, theo định hướng phát triển nông nghiệp, trong đó, có chương trình phát triển cây chè, một số địa phương của Lào Cai đã bắt đầu để ý đến việc bảo tồn và phát huy giá trị của những vùng chè cổ thụ này. Địa phương đầu tiên xác định cây chè là cây trồng chủ lực trong kinh tế nông nghiệp nông thôn, đó là huyện Mường Khương. Ông Lê Thanh Hoa, Trưởng phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn huyện Mường Khương cho biết: “Bên cạnh phát triển trồng và sản xuất chè xuất khẩu, phát triển các vùng trồng chè chất lượng cao, huyện Mường Khương đã và đang thực hiện bảo tồn để phát huy lợi thế cạnh tranh từ sản phẩm chè cổ thụ ở 4 thôn của xã vùng cao Tả Thàng. Hiện tại, trên địa bàn xã Tả Thàng có hơn 10ha chè cổ thụ đã được chính quyền địa phương và người dân chung tay bảo vệ, chăm sóc và quản lý chặt chẽ. Chè cổ thụ Tả Thàng được người dân chăm sóc hoàn toàn tự nhiên, không phun thuốc hay dùng phân hóa học để bón cho cây, mà chỉ phát dọn thực bì, tạo sự thông thoáng cho cây quang hợp và hút chất dinh dưỡng”.

Cũng theo ông Lê Thanh Hoa, huyện Mường Khương cũng đã mời các chuyên gia về chè trong và ngoài nước, “trải thảm đỏ” cho các doanh nghiệp chế biến chè của Việt Nam đến đầu tư và phát huy giá trị của cây chè cổ thụ tại địa phương. Hiện tại, đã có 2 công ty chế biến liên kết cùng với chính quyền xã Tả Thàng, bà con trồng chè để hướng dẫn người dân bảo vệ, chăm sóc, thu hái và chế biến sâu sản phẩm chè cổ thụ. Đơn cử như: Công ty Tiên Thiên Trà, Công ty chè Mường Hoa (xã Cao Sơn) đầu tư trồng chè Bát tiên để sản xuất trà Ô long, Công ty Cổ phần trà Cao Sơn trồng trà Shan tuyết cổ thụ Tả Thàng, trà xanh... Huyện Mường Khương đang phấn đấu, ngoài diện tích và sản lượng chè búp khô truyền thống xuất khẩu sang các vùng Trung Đông, thì việc liên kết các doanh nghiệp đầu tư chế biến sâu các sản phẩm chè từ vùng chè cổ thụ, sẽ cho ra những sản phẩm chè chất lượng cao, giá thành tương xứng với giá trị của chè cổ thụ (khoảng vài chục triệu đồng/kg thành phẩm), tạo nguồn thu nhập khá cho người trồng chè.

Huyện Bát Xát cũng là một trong những vùng trọng điểm chè của tỉnh Lào Cai. Chè cổ thụ ở Bát Xát chủ yếu mọc ở độ cao từ 2.200-2.500m trên dãy núi Lảo Thẩn và có 2 loại chè cổ thụ chính là chè búp đỏ, chè Shan tuyết. Năm 2021, huyện Bát Xát đã tổ chức khảo sát vùng chè cổ thụ trên địa bàn 2 xã Dền Sáng và Dền Thàng. Theo ghi nhận, tại địa bàn huyện Bát Xát, có rất nhiều cây chè cổ thụ hàng trăm năm tuổi nằm rải rác tại các xã vùng cao như: A Mú Sung, Dền Sáng, Dền Thàng....

Ông Nguyễn Quang Bình, Chủ tịch UBND huyện Bát Xát khẳng định: “Huyện đã chỉ đạo Phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn phối hợp với các địa phương có diện tích chè cổ thụ tiến hành khảo sát, xác định rõ diện tích, số lượng, tuổi thọ của từng cây chè cổ thụ, xây dựng dự án, kế hoạch bảo tồn, bổ sung trồng mới, kêu gọi đầu tư chế biến để nâng cao giá trị sản phẩm chè cổ thụ Bát Xát”.

Qua khảo sát, cơ quan chức năng đã xác định cây chè cổ thụ phát triển giữa những khu rừng nguyên sinh, phân bố rải rác trên diện tích khoảng 100ha. Trong đó, tại thôn Ngải Trồ, xã Dền Sáng có diện tích tập trung khoảng 10ha, đang được các hộ trong thôn quản lý, thu hái búp tươi bán cho thương lái. Hiện tại, cùng với đẩy mạnh chế biến chè Bát tiên ở Mường Hum, huyện Bát Xát cũng đã và đang bàn giải pháp để phát triển vùng chè cổ, kêu gọi các doanh nghiệp đầu tư nhằm bảo tồn giá trị sản phẩm chè gắn với phát triển du lịch.

Tại huyện Bắc Hà, hiện có khoảng 40-50ha chè cổ thụ phân tán rải rác ở nhiều xã, nhưng tập trung nhất ở 3 xã Hoàng Thu Phố, Bản Liền, Tả Củ Tỷ, tuổi chè từ 100-200 năm. Tính theo đời người, những cây chè cổ thụ đã được đồng bào vùng cao lưu giữ qua nhiều thế hệ. Theo ông Trần Văn Cường, Chủ tịch UBND xã Hoàng Thu Phố: “Thực hiện chiến lược phát triển nông nghiệp hàng hóa của tỉnh Lào Cai, xã cũng đã xác định chè Shan tuyết là cây trồng có thế mạnh phát triển kinh tế, trong đó, xã sẽ tập trung phát huy lợi thế để thu hút đầu tư từ doanh nghiệp chế biến sâu các sản phẩm từ cây chè cổ thụ ở Hoàng Thu Phố. Hiện tại, vùng chè cổ thụ Hoàng Thu Phố có khoảng trên 10ha với những cây chè Shan tuyết cổ thụ trên 200 năm. Xã cũng đã tích cực tuyên truyền, vận động nhân dân bảo vệ các cây chè Shan tuyết cổ thụ, thu hái và chăm sóc đúng cách, đồng thời, tổ chức nhân giống chè quý để mở rộng diện tích”.

Diện tích chè cổ thụ và chè trồng lâu năm đang được tỉnh Lào Cai quy hoạch, tạo thuận lợi cho việc đầu tư sản xuất hàng hóa, quản lý chất lượng sản phẩm, xây dựng thương hiệu, bước đầu đã mang lại những tín hiệu tích cực. Không chỉ đem lại giá trị kinh tế cao trong sản xuất nông nghiệp, việc bảo tồn và phát huy giá trị các vùng chè cổ thụ còn tạo ra các sản phẩm nông sản đặc hữu của địa phương mang lợi thế cạnh tranh cũng như phục vụ phát triển du lịch (sản phẩm thức uống làm quà tặng, trải nghiệm làm chè, khám phá rừng chè cổ...). Tuy nhiên, để làm được điều này, rất cần ngành nông nghiệp có những nghiên cứu để tham mưu với tỉnh Lào Cai có chiến lược bài bản và dài hơi, đề xuất cơ chế, chính sách riêng để phát triển sản phẩm nông nghiệp đặc hữu này.

Lê Thanh Cường