Theo Bộ Công thương, năm 2015, năng lượng nhập khẩu chỉ chiếm 5% nhưng đến năm 2017 đã lên 18%, dự kiến đến năm 2045 có thể lên tới 52%. Cụ thể, tổng sản lượng điện năng nhập khẩu của hệ thống điện quốc gia năm 2019 từ Trung Quốc và Lào là 3,274 tỷ kWh (cao hơn 26,9% so với kế hoạch).

Với mục tiêu bảo đảm vững chắc an ninh năng lượng, ngày 11-2-2020, Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết số 55-NQ/TW về “Định hướng chiến lược phát triển năng lượng quốc gia Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045”. Trong đó, đề cập đến việc chúng ta không chỉ nhập khẩu điện, mà còn nhập khẩu cả than, khí đốt...

Thực tế, từ cách đây 20 năm, khi xây dựng Quy hoạch điện V, nước ta đã chủ trương nhập khẩu điện từ 3 nước láng giềng là Lào, Trung Quốc, Campuchia và đến nay, vấn đề này ngày càng trở nên cần thiết. Chúng ta bắt đầu nhập khẩu điện của Trung Quốc từ năm 2004 với sản lượng ban đầu khoảng 380 triệu kWh để cung cấp cho tỉnh Lào Cai. Đến năm 2010, nhập khẩu điện từ Trung Quốc đạt đỉnh với 5,6 tỷ kWh để bù đắp đáng kể cho lượng điện thiếu hụt trong nước. Từ năm 2010, thủy điện Sơn La đi vào hoạt động, nhưng trong giai đoạn 2013-2019, chúng ta bắt đầu phải nhập khẩu điện từ Lào qua 2 đường dây 220kV với tổng sản lượng khoảng 6,3 tỷ kWh.

Theo các chuyên gia, quy mô điện nhập khẩu đến năm 2020 phải đạt 5.476MW, nhưng hiện tổng công suất nhập khẩu mới đạt 1.506MW (khoảng 27% kế hoạch) do kết nối chưa đồng bộ giữa hệ thống điện của Việt Nam với các nước láng giềng. Cùng với đó, nhiều dự án thủy điện xuất khẩu của Lào và Campuchia bị tạm dừng vì làm thay đổi dòng chính sông Mê Công.

Theo tính toán, giá điện nhập khẩu cao hơn đáng kể so với giá điện mua trong nước nhưng vẫn có lợi hơn nhiều so với việc đổ tiền vào các dự án nhiệt điện tốn kém, mà lại tổn hại môi trường. Tiềm năng nhập khẩu điện từ Lào và Trung Quốc vào Việt Nam sẽ có quy mô tới 7.000MW vào năm 2030.

Thế nhưng, việc nhập khẩu điện không dễ, khi nhiều nhà đầu tư thủy điện, nhiệt điện, điện gió, điện mặt trời ở Lào muốn bán điện sang Việt Nam lại gặp rào cản lớn về thủ tục hành chính và quy trình phức tạp. Trong khi Việt Nam và Trung Quốc thiếu những cam kết ở tầm vĩ mô đối với lĩnh vực xuất - nhập khẩu điện, nên tiềm ẩn rủi ro khi nhập khẩu điện dài hạn.

Để đảm bảo an ninh năng lượng như Nghị quyết 55 đã đề ra, những công việc quan trọng phải làm hiện nay là khẩn trương xây dựng thị trường điện trong nước theo hướng cạnh tranh bình đẳng, minh bạch, có sự điều tiết của Nhà nước.

Trước mắt, để tăng cường sản lượng điện nhập khẩu đề ra kế hoạch năm nay (3,155 tỷ kWh), ngành điện cần quy hoạch, đầu tư đồng bộ cho hạ tầng lưới điện dùng chung cho nhập khẩu điện và có cam kết giữa các chính phủ đối với việc xây dựng hạ tầng chung này.

Về lâu dài, với vai trò Chủ tịch ASEAN 2020, Việt Nam sẽ vận động các nước trong khu vực xem xét xây dựng hệ thống tiêu chuẩn vận hành chung để hòa đồng bộ lưới điện, tránh phải tách lưới gây hao hụt, tốn kém đối với công trình xuất nhập khẩu điện như hiện nay.

Thanh Thảo