Để tìm hiểu về loại nhạc cụ này, chúng tôi ngược lên huyện vùng cao Nam Giang (Quảng Nam), để đến xã Zuôih. Tại đây, chúng tôi được ông Bh’ling Hạnh (70 tuổi), dân tộc Cơ Tu, hiện sống tại thôn Công Dồn cho biết: Abel là loại nhạc cụ rất độc đáo gắn liền với cuộc sống thường ngày của đồng bào dân tộc Cơ Tu trên dãy Trường Sơn. Chỉ cần được nghe qua tiếng đàn abel, chàng trai và cô gái sẽ hiểu được tình yêu của họ dành cho nhau sâu sắc đến nhường nào. Và quen dần, người Cơ Tu gọi abel là đàn tình yêu, hay là đàn không há miệng. Abel chính là tiếng đàn đại diện cho tiếng nói tình yêu nam nữ Cơ Tu vô cùng thiêng liêng và nó sẽ mãi là hình ảnh kết nối cho những tình yêu trai gái nên duyên vợ chồng.

Thoạt nhìn, abel giống như cây đàn cò của người Kinh. Đàn có hai phần đó là thân đàn và cần đàn. Thân đàn là một ống nứa già có chiều dài khoảng 35 – 40cm, đường kính độ 3cm. Phần trên của đàn được khoét một lỗ để gắn vào đó một cái chốt nhỏ bằng tre để lên dây đàn, từ đây có một sợi dây đàn được cột vào chốt nhỏ chạy song song với thân đàn.

Phần quan trọng nhất của đàn abel có tên là khêl - một sợi dây rừng kết nối và được buộc vào miếng vẩy con trút dáng hình tròn. Dưới chuôi của đàn abel có một đoạn cây nứa vót mỏng dài chừng 25cm được mài nhẵn, mềm mại, để làm cần kéo trên sợi đàn. Tùy thuộc vào từng nghệ nhân chế tạo ra abel mà có chạm trổ nhiều họa tiết họa văn rất đẹp và sinh động.

Theo tìm hiểu của chúng tôi, để đàn abel vang lên tiếng, rõ ràng là cả một nghệ thuật. Từ tư thế cầm đàn, đến cách làm cho tiếng đàn phát ra âm thanh ngân nga, bay bổng phải học thì mới có thể chơi được. Abel có thể một người sử dụng hoặc hai người để đệm cho các làn điệu dân ca Cơ Tu như: Ba boóch, cha chấp và hát lý với nhau. 

Những chàng trai và cô gái Cơ Tu khi chơi đàn, hai người sẽ ngồi kề sát bên nhau. Chàng trai sẽ dùng cần kéo để tạo ra âm thanh qua chỗ tiếp giáp giữa dây đàn và thân đàn, đồng thời, bàn tay trái bấm vào dây đàn tạo ra âm thanh. Cô gái sẽ ngậm khêl và hai hàm răng cắn lấy vẩy trút, giữ cho sợi chỉ trong trạng thái luôn căng, cùng lúc dùng lưỡi và hơi tạo nên những âm thanh, nhưng hai hàm răng vẫn cắn chặt lấy vẩy trút.

Cùng lúc, họ vừa dùng mắt để đưa tình với nhau và giữa hai người kết nối với nhau qua sợi chỉ mảnh mai, nhưng rất bền chặt, tạo nên những âm thanh như tiếng chim hót, tiếng suối chảy nỉ non đến nao lòng thay cho tiếng nói. Khi khoảng cách giữa hai người càng gần thì sự quyến luyến giữa hai tâm hồn càng hòa quyện vào nhau để cho ra những âm thanh có sức cuốn hút lạ thường.

Mặc khác, có khi sự kết hợp này sẽ tạo ra những âm thanh khác nhau. Khi ấy, tiếng đàn abel chính là tiếng lòng từ trong tâm khảm, trong trái tim mình đang phát ra cho người mình thương. Vì vậy, trong những ngày vui chơi, chàng trai và cô gái cùng nhau kéo đàn abel suốt ngày đêm cho thỏa thích. Ðây là đàn để đôi trai gái Cơ Tu khi đến tuổi trưởng thành, gửi gắm những điều mong ước, khát vọng về tình yêu, về hạnh phúc, về cuộc sống tươi đẹp với người mình thương yêu, để rồi từ đây hai người nên duyên chồng vợ.

Nhưng cũng có khi, nhiều đôi trai gái Cơ Tu dù đã gặp nhau, yêu thương nhau qua tiếng đàn abel, nhưng vẫn không đến được với nhau, những giọt nước mắt chia ly nhỏ xuống, chỉ tiếng đàn abel mới “đủ sức” xoa dịu nỗi buồn ấy của họ.

Ông Bh’ling Hạnh cho biết: Đánh được đàn abel ngân thành tiếng không phải dễ, mà chơi đàn abel cho hay càng khó. Nên trong làng, ai mà đàn abel hay thì luôn được nhiều người hâm mộ. Hiện nay, ở một số vùng của đồng bào Cơ Tu sinh sống, số người biết chơi đàn abel không nhiều, người biết làm đàn thì lại càng hiếm. Vì vậy, tiếng đàn abel theo đó cũng thưa dần.

Qua tìm hiểu, chúng tôi được biết, hiện nay, nam nữ Cơ Tu đến tuổi trưởng thành không mấy mặn mà và cũng rất ngại ngồi cùng nhau bên chiếc đàn abel. Để gìn giữ và bảo tồn di sản âm nhạc truyền thống của dân tộc Cơ Tu, trong đó có đàn abel khỏi mai một, các địa phương có đồng bào Cơ Tu sinh sống ở Nam Giang, Đông Giang, Tây Giang và các cấp, các ngành liên quan cần có biện pháp truyền dạy cho thế hệ trẻ Cơ Tu.

Bên cạnh đó, vào những dịp làng tổ chức lễ hội truyền thống, mừng Quốc khánh 2-9, Ngày hội Đại đoàn kết toàn dân tộc..., cần tổ chức các hội thi, hội diễn văn nghệ nhằm tạo cơ hội cho con em đồng bào dân tộc Cơ Tu tham gia để họ biết chế tác và sử dụng đàn abel nhiều hơn.

Trước nguy cơ đàn abel bị mai một, người Cơ Tu đang rất mong chờ các cơ quan chức năng vào cuộc để bảo tồn. Ngành văn hóa, thể thao và du lịch và tỉnh Quảng Nam cần có chính sách ưu đãi thích đáng đối với các nghệ nhân dân tộc Cơ Tu làm công tác bảo tồn di sản âm nhạc ở các địa phương để động viên, khích lệ tinh thần lao động, sự đam mê, sáng tạo của họ, góp phần bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa và âm nhạc truyền thống, trong đó có đàn abel.

Sơn Gia Phúc